Lekcije jugoslavenskih samoupravnih praksi

Koncept radničkog samoupravljanja osmišljen je u specifičnom historijskom trenutku kao alternativa sovjetskom konceptu državnog socijalizma nakon raskida sa Sovjetskom Rusijom 1948. godine. Kakav je bio ekonomski i politički kontekst odluke o uvođenju radničkog samoupravljanja? Također, koliko je u kontekstu jugoslavenskog samoupravnog modela poziv za priključenjem radne snage industrijskoj proizvodnji utjecao na agrarni sektor u Jugoslaviji i kako se to kasnije odrazilo na cjelokupnu ekonomiju zemlje?

Drugi svetski rat transformisao je globalnu ekonomsku i političku situaciju – svetom dominiraju dve nejednake sile. Amerika je postala glavni proizvođač u svetu, čak više od 50% industrijske proizvodnje odvijalo se u SAD-u, dok je Sovjetska Rusija izašla iz rata kao velika pobednica, ali je pretrpela ogromnu štetu i ogromne žrtve. Evropa postaje periferija u svetskim odnosima, a istočni dio Evrope posebno je pogođen ratom, jer je Istočni front predstavljao glavno ratište. Potrebna je rekonstrukcija čitavog regiona te se postavlja pitanje kako to financirati.

Međutim, kao što znamo, 1948. dolazi do raskida Tito-Staljin. Sledi sovjetska blokada Jugoslavije kako bi se narod i partija primorali da smene rukovodstvo i ponovo se uključe u Istočni blok. U tom je kontekstu sve više bilo potrebno oslanjati se na narodni entuzijazam kako bi se postigao ekonomski rast te održavale osnove rekonstrukcije i prvog petogodišnjeg plana. Nedostatak kvalifikovane radne snage predstavlja ogroman problem, kao i fluktuacije u aktivnoj radnoj snazi – od toga da je u nekim sektorima bolja plata do toga da je radna snaga negde potrebnija ili je tek treba stvoriti, što se često rešavalo usisavanjem seljaštva u fabrike. Ivana Dobrivojević nazvala je taj proces „instant industrijalizacijom“, dakle mahom se koristila radna snaga da se prevaziđe situacija nedostatka tehnologije koja je i dalje uglavnom pristizala sa Zapada.

Dakle, preuzimaju se neke forme iz sovjetskog iskustva industrijalizacije tridesetih godina, a sa ovakvom mobilizacijom narodnih masa rađaju se i mnogi slični problemi, primerice, koristi se stahanovistički model tzv. udarnika (najpoznatiji među njima bio je Alija Sirotanović). Taj model je često bio omražen, jer se celokupan proces proizvodnje prilagođavao udarničkim podvizima, oni imaju i bolje uslove za rad, a onda i smatraju da mogu više i bolje nego što to smatraju njihovi nadređeni, što partija i potiče. Ovaj proces se često predstavlja kao demokratizacija radnih odnosa. Međutim, on predstavlja probleme za nadređene, pogotovo u uslovima kad je raznim preduzećima ili ekonomskim jedinicama potrebna radna snaga, pogotovo ona koja je kvalifikovanija, a koja onda ima i jaču pregovaračku poziciju u celom procesu. Da bi se zadržala radna snaga u prioritetnim sektorima, često se probija platni plafon. Dakle, sa jedne strane dolazi do destabilizacije jasnih hijerarhija na radnom mestu, a s druge do probijanja platnog plafona. Sve to može da na duge staze ima destabilizirajuće efekte na ekonomski plan.

S obzirom na dokumentaciju koja je meni bila dostupna, radnički saveti se prvi puta spominju u Kardeljevu govoru u maju 1949., dakle nepunih godinu dana nakon raskida sa Staljinom, ali po svemu sudeći, još uvek se o njima promišlja samo na proizvodnoj razini, a ne kao o nečemu što bi na ideološkom nivou predstavljalo alternativu Istočnom bloku. Radi se o pokušaju da se uvede institucionalni kanal koji bi pospešio „inovatorski“ potencijal udarnica i udarnika u proizvodnji, te prevaziđe probleme njihova integrisanja u proizvodni proces. Dakle, ne bi li se uspostavio neki red i hijerarhija unutar radnog mesta, odnosno regulisao odnos tih ljudi sa ostatkom radne snage i direktorskim timom.

Pitanje o dugoročnim posledicama na jugoslavenski razvoj je kompleksno, to je nešto o čemu treba još da se istražuje. Međutim, u poređenju sa mnogim drugim zemljama koje su prošle kolektivizaciju, obustavljanje tog procesa omogućilo je relativno miran period pedesetih u Jugoslaviji. Ipak, veliki sektor ekonomije time je ostao van državne kontrole – agrarni sistem uvelike nije bio uključen u ono što se zvalo državna proizvodnja, bio je rascepkan na male posede i ostao relativno unazađen. Izgleda da tokom pedesetih godina to nije imalo veliki efekat na mogućnost države da izvlači sredstva za akumulaciju, odnosno industrijalizaciju sa sela kroz razne vrste poreza, politike cena itd. Novac koji je izvučen sa sela je manje-više jednak onome koji je pristigao iz SAD-a.

No, takva je situacija stvorila veliki problem u smislu odlaska radne snage van zemlje, jer se industrija nije nikada dovoljno brzo razvijala kako bi upošljavala ljude koji su odlazili sa sela, naročito ’70-ih i ’80-ih, kada se javlja fenomen tzv. gastarbajtera. Više od milijun naših građana_ki tada je bilo van Jugoslavije, što je predstavljalo i do petinu radne snage u industriji, te se postavlja pitanje njihovog povratka i efekta na Jugoslaviju.

Promjene u upravljačkom modelu prati i aktivacije tržišnih mehanizama, pogotovo nakon 60-ih, što je dovelo do porasta različitih oblika nejednakosti. Kako se implementacija radničkog samoupravljanja diferencirala s obzirom na pojedine federativne republike?

Definitivno postoji razlika između pedesetih i šezdesetih, budući da 50-ih postoje jasniji mehanizmi redistribucije. Redistributivni moment prisutan je tokom čitavog perioda Jugoslavije, no jačanjem tržišnih mehanizama ranih 60-ih, a pogotovo nakon 1965., u Jugoslaviji se povećava takmičarski duh. Primerice, u arhivskoj građi mogu se pronaći dokumenti koji svjedoče o „nelojalnom takmičenju“ među jugoslavenskim firmama na svetskom tržištu, jer su različite firme pokušavale plasirati isti proizvod na spoljnom tržištu, što se smatralo problematičnim za spoljnopolitički trenutak i bilans zemlje. Međutim, jasno je da to nije samo pitanje tržišnog mehanizma, to je i pitanje kako se koncipira država. U jugoslavenskom kontekstu državni se model predstavljao kao nešto što mora biti decentralizovano, upravo zato što se kao temeljna greška modela Sovjetskog Saveza prepoznala preterana centralizacija (što se u jugoslavenskom kontekstu zbog centralnog statusa Beograda može povezati i sa srpskom dominacijom).

Redistributivni moment prisutan je tokom čitavog perioda Jugoslavije, no jačanjem tržišnih mehanizama ranih 60-ih, a pogotovo nakon 1965., u Jugoslaviji se povećava takmičarski duh

To je također imalo efekta na percepciju radničkog samoupravljanja kao nečega što je relativno lokalnog karaktera, gde federalna država predstavlja zadnju instancu kod koje može da se žali, dok prva instanca uvek treba da bude lokalna ili republička vlast. Primerice, jedan od prvih štrajkova nakon raskida sa Staljinom dogodio se u Trbovlju u Sloveniji i svršio tako da su slovenački predstavnici poručili radništvu „idite u Beograd“, a onda se to posle tumačilo od nekih vođa Republike Bosne da se radi o potpuno nesolidarnom činu, te dolazi do velike svađe na federalnom partijskom nivou početkom 1958. Pozadina je kompleksna, ali se vidi kako je nezadovoljstvo radništva na lokalu krenulo da se adresira na nivou fabrike, da bi završilo kao spor između republičkih vodstava o distribuciji i redistribuciji na nivou federacije.

Nije slučajno da je u kontekstu zbivanja tih godina Kardelj objavio drugo izdanje svog predratnog rada „Slovenačko nacionalno pitanje“ sa novim uvodom. Uvod se odnosio na nacionalno pitanje u posleratnoj Jugoslaviji. Malo ću da pojednostavim, ali je glavna poruka bila da se samoupravljanje odnosi kako na proizvodne jedinice, tako i na nacije. Ako plod rada treba da ostane radnom kolektivu, slično je i sa republikama u federaciji. Kardelj je prihvatio da do neke redistribucije treba da dođe, ali je takođe podvlačio da razvijeni ne mogu da „čekaju“ da ih nerazvijeni dostignu. On je kao glavni ideolog partije na neki način postavio osnovu za ono što je postalo prihvaćeno kao odnos između razvijenih i nerazvijenih u Jugoslaviji.

Također, u ovom periodu menja se i karakter plana – sovjetsko planiranje napušta se prilično rano te plan postaje više kao indikacija koja se sprovodi jer postoji relativan politički pritisak da se održavaju proporcije u industriji. Međutim, u planu više ne postoji, primerice, precizan broj artikala koji mora da se proizvede od strane svake jedinice. To je napuštanje planske ekonomije u sovjetskom smislu, i kretanje više u pravcu planiranja u tržišnim ekonomijama zapadnih zemalja.

Uvođenjem radničkog samoupravljanja, osim što se potaknuo prijenos nadležnosti iz područja radnih odnosa s države na radne kolektive, došlo je i do razvoja radnog prava. Što je samoupravna praksa donijela radnicima_cama u sferi radnog prava? I kako se to konkretno očitovalo u domeni regulacije radnih prava žena, koja je nemoguće sagledati izvan sfere društvene reprodukcije?

Nisam se previše bavio zakonodavstvom kao takvim, tako da ne bih umeo direktno da odgovorim na to pitanje. Međutim, svakako je jasno da se u Jugoslaviji formirala neka vrsta države blagostanja kakva nije postojala pre Drugog svetskog rata (a koja je u to vreme bila i evropski trend), što je dovelo do poboljšanja pozicije žene u društvu, primerice, otvaraju se jaslice, vrtići i menze.

Deluje se na tragu principa iz ranog perioda razvoja socijalističke misli, prema kojem glavni uzrok potlačenosti žena leži u porodici. Prvobitno se govorilo o dokidanju nuklearne obitelji, primerice u Sovjetskom Savezu nakon Oktobarske revolucije, ali se onda ipak krenulo putem socijalizacije kućanskog rada, dok je 30-ih čitava problematika u SSSR-u uglavnom potisnuta. U Jugoslaviji se također pokušava rasteretiti žene od kućanskog rada tako što će se isti socijalizirati, iako su žene i dalje obavljale veći dio kućanskih poslova. Radilo se i na jačanju ekonomske neovisnosti žena, no sa njihovim izlaskom na tržište rada dolazi i do feminizacije određenih profesija – žene se primarno zapošljavaju u industrijama gdje su plaće niže, a radni uveti lošiji, primerice u tekstilnoj industriji i servisnom sektoru.

Dakle, svakako bih se saglasio da je ovo ekstremno bitno pitanje koje je u koncipiranju društvene transformacije bilo nedovoljno sistemski shvaćeno. Neki oblici pravno formalne jednakosti, poput političke participacije, bili su provedeni mnogo ranije nego u drugim zemljama (poput Švicarske), ali položaj žena u pravilu ostaje podređen.

Teorijsko i praktično promišljanje važnosti emancipacije žena dio je socijalističkog projekta od samog početka, dakle od Komunističkog manifesta iz 1848. preko Prve Internacionale i ženskih sekcija socijaldemokratskih i komunističkih partija. Ideja klasne solidarnosti lijevih feministkinja od 70-ih godina prošlog stoljeća prokazivana je od strane drugovalnih feministkinja kao nesestrinska, odnosno nefeministička pozicija. Istovremeno svjedočimo pokušaju konstituiranja lijevog pokreta u regiji koji sistemski ne promišlja feminističku perspektivu te često za potencijalne saveznice bira opcije koje ne zagovaraju antikapitalističku agendu. S druge strane, promišljanje socijalnih politika u razvijenim kapitalističkim državama nikada nije antisistemsko, upravo suprotno, emancipatorne politike zapravo su stabilizator postojećih klasnih odnosa. Lijevi feministički progresivni zahtjevi uvijek su antisistemski i u tom smislu zahtjevi suvremene socijaldemokracije na polju promicanja prava žena nisu pozitivan model za marksistički feminizam. Kolika je važnost historijata lijevih borbi, primjerice AFŽ-a, za današnju izgradnju klasno solidarnih politika na ljevici?

Rekao bih da emancipatorni potencijal opada baš u tim trenucima krize – oni su ključni za shvatanje suštine sistema, jer svaki sistem može da redistribuira dobra i usluge kada raste. I trećeputaški socijaldemokrati na Zapadu (referiram na nositelje socijalliberalnih politika 90-ih godina, primerice, Tonyja Blaira) su za vreme rasta ekonomije u velikoj meri imali redistributivne politike. Čak i dok su uvođenjem tržišnih elemenata radili na uništenju države blagostanja, ubacivali su više para u nju od svojih prethodnika. Međutim, dolaskom krize iz 2008. godine, režu se upravo elementi države blagostanja.

To se najbolje vidi na slučaju Syrize, odnosno pitanju kako se radikalna vlada određuje prema spoljnom dugu. Iako se govorilo o potencijalu da se dug jednostrano otpiše, ili da se traži neka vrsta dogovora da se dug smanji, na kraju dolazi do prihvatanja potrebe da se dug otplati. Isto se događa sa zemljama Istočnog bloka i Jugoslavijom 80-ih godina – da su ranih 80-ih godina odlučile da ne žele da vrate dug, imale bi unutrašnjih problema, ali bi to potencijalno srušilo i zapadni bankarski sistem. Radikalna vlada bi to verovatno preduzela, ali te vlade nisu, već su odlučile da teret krize prebace na radni narod, a pogotovo žene. U Grčkoj i svim istočnoevropskim zemljama od 80-ih se godina vidi u kojoj meri politika štednje više opterećuje žene na svakom mogućem nivou.

Ustavnim zakonom iz 1953. godine radničko samoupravljanje podignuto je na ustavnu razinu, a pojam subjekta radnog odnosa se s radnika i poslodavca širi i na građanstvo koje direktno ne sudjeluje u proizvodnom procesu, odnosno na cijelu zajednicu. Koji su bili emancipatorni potencijali, a koja ograničenja ovakvog promišljanja društveno-ekonomskih odnosa?

Do koje se mere u Jugoslaviji radilo o iskrenom pokušaju izgradnje nove države? Prilično sam skeptičan. Iako bi u radničkoj državi vlast morala biti u rukama radničke klase, kako ne bi dolazilo do njezina podređivanja drugim klasama, nije se radilo o tome da su radnička klasa ili široki slojevi zaista dobili vlast, ili da se podjednako predstavljalo različite skupine. Prilično je jasno da je sistem prolazio kroz proces permanentnih reformi, kako to naziva Dejan Jovović – ustavne reforme 1963. i ponovo 1974., pa u osamdesetima, sve do pred raspad zemlje. Međutim, uprkos svim reformama u vrhu političke piramide, na institucionalnom nivou, primerice, u Narodnoj skupštini, bilo je manje radnika i radnica iz proizvodnje, nego, primerice, u britanskom parlamentu, što dosta govori o samim dosezima samoupravnog projekta u Jugoslaviji.

Naravno, među pozitivnim efektima treba ubrojiti zahteve za reformom koji su dolazili iz radničkih krugova. Primerice, Goran Musić u doktoratu na temu radničkih štrajkova 80-ih godina u Jugoslaviji (koji uskoro izlazi kao knjiga) navodi kako je jedan od zahteva radnika i radnica bio da se u Narodnoj skupštini stvori dom parlamenta, koji bi u suštini bio skupština direktno izabranih proizvođača. Ta ideja imala je jak emancipatorni potencijal, a spominjala se kao mogućnost i ranih pedesetih godina, ali nikad nije došlo do njezine potpune realizacije, jer je za to bilo potrebno srušiti vladajuće, koji su tu vlast čuvali od radnika i radnica. Isti model nalazi se i na popisu radničkih zahteva koje antibirokratska revolucija Slobodana Miloševića nije uzela za ozbiljno, što je također vrlo indikativno.

U knjizi The Economic Struggle for Power in Tito’s Yugoslavia. From World War II to Non-Alignment (Ekonomska borba za vlast u Titovoj Jugoslaviji. Od Drugog svetskog rata do nesvrstanosti) iznosiš tezu da je u Jugoslaviji od samog početka uvođenja samoupravnog socijalizma postojao ambivalentan teorijski i praktični odnos između participativnih zahtjeva radničkog samoupravljanja i liberalnog oslanjanja na tzv. mehanizme tržišta. Kako se implementacija ovog modela manifestirala u društveno-ekonomskoj praksi Jugoslavije?

Moj je utisak da je taj, tako da kažemo, liberalni trenutak uvek bio dominantan. Pri osmišljavanju sistema samoupravljanja ima se u vidu mobilizatorski potencijal, ali se model do kraja leta 1949. već transformisao i kad se u decembru prvi put uvodi na eksperimentalnom nivou, a nakon toga kao ideološki princip nove Jugoslavije, reprezentira dio kretanja Jugoslavije prema zapadnim zemljama. Dobar primer je govor Edvarda Kardelja o spoljnoj politici sa sastanka plenuma Centralnog komiteta 1949. u decembru, kada se po prvi put u partijskoj dokumentaciji spominje samoupravljanje i radnički saveti. Do tada su diskusije očigledno bile neformalne – Milan Đilas u memoarima navodi da su smislili tu ideju kad su on, Kidrič i Kardelj parkirali automobil, što je možda malo komično, ali donekle govori o tome kako se tada odlučivalo. Članovi Centralnog komiteta neprestano su bili skupa na raznim mestima i nije se sve zapisivalo. Ali Kardeljeva izjava u decembru 1949. vrlo je indikativna. Prema njemu, parafraziram, radnički saveti predstavljaju ključan način da pokažemo Zapadu kako smo drugačiji od Istoka. Dakle, već tada se model koncipira u globalnom kontekstu, gde je Jugoslaviji potreban saveznik na Zapadu.

Dakle, u to vreme govori se o svetskoj podeli rada i kako ne možemo da trgujemo sa, primerice, nekim zemljama u Aziji jer će one zbog jeftinije radne snage uskoro moći da proizvode iste stvari kao i mi na svetskom tržištu, samo jeftinije. Mi stoga sami trebamo razviti industriju pomoću koje ćemo jeftino proizvoditi i prodavati njima, kako bi mi ostali razvijeniji. Na sastanku iz 1950. godine, Kidrič priča kako naša industrija mora da postane akumulator deviza. Kada se potreba za razvojem posmatra na taj način, standardi svetskog tržišta postaju faktor koji određuje sve procese u proizvodnji i dolaze u kontradikciju sa idejom sveopšte emancipacije u svetu. Države mogu da brane određene sektore i standarde, međutim, ideja je u krajnjoj liniji da, ako se takmičimo na tržištu, moramo da proizvodimo jeftinije i bolje, što ima određene efekte na procese proizvodnje, tj. može da vodi klasnoj borbi jer je potrebno pritisnuti radničku klasu. Tempo proizvodnje postavljen je negde drugde, na instanci koja ima mnogo razvijeniju privredu, tj. u razvijenom kapitalističkom sistemu.

To je vidljivo u krizama u Jugoslaviji od 60-ih godina nadalje – zbog progresivnog otvaranja proizvodnje svetskom tržištu, bilo je potrebno da se devalvira valuta, odnosno dovede na realniji nivo sa svetske tačke gledišta, i da se otpušta onoliko viška radne snage koliko je potrebno kako bismo proizvodili na kompetitivnom tržištu. Kroz čitavu istoriju sistema se oscilira između kretanja u tom pravcu, pa shvatanja da su političke posledice potencijalno prevelike i smanjivanja pritiska, pa ulaženja u novi proizvodni ciklus itd. Osamdesetih godina dolazi do kvalitativnog skoka, jer se ulazi u odnos sa MMF-om. Pritom je, kao što smo već spomenuli, nivo posvećenosti ideji razvoja bio takav da je čitav Istočni blok, uključujući i Jugoslaviju, koja nije bila deo bloka, prihvatio da otplaćuje dug. Primerice, u Rumuniji je za vreme vladavine Ceaușescua dug u potpunosti otplaćen, ali je standard dramatično opao, dok se u Jugoslaviji nije otišlo toliko daleko. Međutim, takva je politika proizvela dugoročno dezintegracioni efekat na društveno tkivo, što se vidi po broju štrajkova koji se u Jugoslaviji 80-ih po intenzitetu mogu usporediti jedino sa Poljskom, ali i na nacionalne odnose.

Znači, kad se 1949. počela promišljati ideja radničkog samoupravljanja, ona je, prema tebi, prvenstveno imala određenu reformističku ulogu i ustvari nije imala nekog revolucionarnog potencijala?

Pa, ukratko, ne. Mislim da treba diferencirati između dve vrste radničkog samoupravljanja – onog koje dolazi odozdo, koje traže sami_e radnici i radnice, i za koje se izbore, te onog koje se stvara odozgo sa idejom limitirane participacije. U Jugoslaviji govorimo o ovom drugom slučaju. Ne kažem da je to samo po sebi zločinački čin, iako bih rekao da je potencijal jugoslavenske revolucije uvek bio mnogo veći od ostvarenog. No koliko god bio veći, uvek je istovremeno bio limitiran karakterom Komunističke partije, koja ideološki aparat, a nakon preuzimanja vlasti i materijalni položaj, preuzima od Sovjetskog Saveza. Dakle, mnogo više nalikuje na sovjetski upravljački model nego na model političke emancipacije.

Međutim, zanimljivo je da krajem 50-ih i početkom 60-ih, dakle, pre uvođenja dubljih tržišnih reformi, osećaj participacije i njezin nivo na sastancima radničkih saveta ukazuje na to da je bazna blue collar proizvodna radna snaga imala više udela u odlučivanju. Ipak, i tada se puno više radilo o pitanjima procesa proizvodnje i njezina usavršavanja, nego vođenja firme. Sa tržišnim reformama i to otpada, te raste osećaj da se sve odlučuje na vrhu firme. Nakon 1976., kad se ponovo menja zakonodavstvo te pokušava revalorizirati radnički element, kontekst ekonomske krize iz osamdesetih to onemogućava.

Ovakvi procesi doveli su do stvaranja korporativne svesti, odnosno posvećenosti vlastitoj firmi prije negoli radničkoj klasi kao celini. Primerice, radnici su bili spremni na samoodricanje sve dok je njihova firma dobro poslovala na tržištu, no kad bi poduzeće zapalo u probleme, krivac se tražio na čelnim pozicijama u firmi ili u radničkom savetu, pa i van firme, na višim instancama. Izbijaju i divlji štrajkovi – mimo radničkog saveta i sindikata, jer štrajk službeno ne postoji. Sve ove krizne tačke ukazuju na limitacije u participativnosti, realnoj snazi i emancipatornom potencijalu jugoslavenskog samoupravnog modela. Ako je efekta bilo, onda je to svakako bilo u domeni usavršavanja proizvodnje i podizanja osećaja ponosa radnika i radnica na njihov radni udeo u firmi, pogotovo ranijih godina. Međutim, kao što kažem, takvo poistovećivanje sa firmom kasnije postaje sve problematičnije.

Postoje i druge kompleksnosti, primerice, pitanje koliko radnika i radnica koji su zaposleni u firmama u gradovima zaista i živi u gradu, a koliko njih žive i na selu te su prisiljeni napuštati radni proces za vreme sezonskih poslova na zemlji. Pitanje je da li oni imaju ista prava kao radnici i radnice zaposleni samo u fabrici, kao lokusu države blagostanja, gde stalni radnici i oni koji se uključuju u organe samoupravljanja imaju više šanse da, primerice, dobiju stan, nego oni koji su na selu i imaju rešeno stambeno pitanje. Efekti ovakvih podela u radničkoj klasi vidljivi su i u 80-ima, o čemu piše Musić u već spomenutom istraživanju. Sve su to kontradikcije jugoslavenskog sistema i treba ih tako shvatati, sa svim pozitivnim i negativnim elementima, ali rekao bih da je poenta priče da, u suštini, ipak ne možemo govoriti o emancipatornom projektu. On ima svoje dobre strane, ali to nije neko bolje društvo u kvalitativnom smislu, nego zapadno kapitalističko društvo. To je još uvek sistem koji održava eksploatativni odnos prema radničkoj klasi i koji radničku klasu ne shvata kao aktera koji treba da upravlja zemljom.

Michael Lebowitz je činjenicu da je radnička participacija bila najintenzivnija na razini proizvodnog procesa, dok je upravljačka odgovornost delegirana na novoformirane menadžerske instance, doveo u relaciju s problemom nedostatka edukacije unutar i izvan radnog vremena, jer nije dovoljno nekome omogućiti da donese odluku, ako se osoba ne smatra dovoljno kompetentnom da to učini. Također, uvođenjem tržišnih elemenata smanjuje se intenzitet nastojanja vezanih uz socijalizaciju kućanskog rada, što pridonosi političkoj desubjektivizaciji žena.

Smatram da su Lebowitzeve analize izuzetno važne, ali imam problem sa time što analizu često svodi na taksativni nivo. Znači, imamo neke negativne stvari i neke pozitivne stvari – kako su one povezane? Nisam uvek ubeđen da je hijerarhija među njima ispravna, primerice, on o višoj državnoj instanci govori kao nečemu što brani društveni ugovor, dok se istovremeno menadžerski slojevi odvajaju i postaju protokapitalistička klasa itsl. Na koncu, međutim, nije menadžerska klasa odlučivala o otplaćivanju duga u 80-ima, to je radio državni vrh. Mislim da se tu malo gubi oštrina Lebowitzeve analize.

Nije mi toliko upitna njegova analiza stepena do kojega su ljudi bili sposobni donositi odluke i koliko se radilo na tom osposobljavanju. Koncept narodnog univerziteta predstavljao je pokušaj edukacije i osposobljavanja radničke klase na različite načine i uz veliku participaciju radnika_ca, ali sigurno nije bio dovoljan. Međutim, zanimljivo mi je da je čak i britanska Laburistička partija – koja je mnogo većih zala uradila u istoriji nego jugoslavenska Komunistička partija, počevši od održavanja britanskih kolonija do različitih imperijalističkih ratova koje je vodio Tony Blair – dozvoljavala veći udeo radnika iz proizvodnje u parlamentu. U obe priče participativnost se dozvoljavala na nekom minornom nivou; radnička klasa skoro nikad ne donosi velike odluke, niti se one donose u interesu radničke klase.

U jednoj od teza iz svoje knjige također tvrdiš da su kretanja na svjetskom tržištu imala dezintegracijski učinak na jugoslavensko samoupravljanje te poslužila kao okidač za jačanje nacionalizma u jugoslavenskom društvu. Na koji se način pokušalo doskočiti ovome problemu i koji su razlozi doveli do toga da se na kraju ipak poklekne pred međunarodnim pritiskom?

Potkraj Titova života dolazi do jačanja partijske hijerarhije, jer je potrebno ponovo uspostaviti neku vrstu centralizovanog političkog kohezivnog trenutka, što se između ostalog postiže čistkama koje se povremeno sprovode protiv raznih nacionalnih, odnosno, kako je to Tito verovatno doživljavao, nacionalističkih elemenata i frakcija. Istovremeno, Kardelj zagovara dogovorni aspekt u procesu centralizacije, primerice 70-ih godina, kada se stvaraju ekonomski petogodišnji planovi, kao pokušaj da se donekle ugodi svim republikama i pronađe interes u daljnjem zajedničkom razvoju.

Centralizacija ili decentralizacija, to nije pitanje samo iskrenih ubeđenja već i određenih interesa. Pojedini predstavnici iz Sovjetskog Saveza otvoreno su zastupali tezu da internacionalizam postoji samo kod srpskih rukovodioca, no taj je internacionalizam zapravo predstavljao centralizam i veću odanost Moskvi. Globalna transformacija 70-ih, odnosno kapitalistička globalizacija, dovodi do toliko velikih promena u svetskoj privredi da je za jednu zemlju koja je bila toliko neravnomerno razvijena kao što je to bila Jugoslavija, i gde je legitimacija celog sistema ovisila o jednoj partiji, bilo teško da nekako sve kontradikcije prevaziđe bez velikih unutrašnjih sukoba. Mislim da elitama postaje jasno da opstanak u dotadašnjim okvirima nije moguć bez dogovornog pristupa na nivou federacije, te da su alternativa samostalnije putanje ili pokušaji da se te samostalne putanje zapreče kako bi se neka vrsta redistribucije unutar federacije odvijala u korist elita. To se pogotovo vidi 80-ih kad je Slovenija, prema podacima Susan Woodward, sve povezanija sa svetskim, tj. spoljnim tržištem nego sa ostatkom Jugoslavije, dok, primerice, u Srbiji izbija sve više štrajkova i raste nezaposlenost. Čak se i Milošević u određenom periodu predstavlja kao veliki centralizator i tržišni reformator uz pomoć MMF-a, pa kad mu to ne uspeva, prelazi na centralizaciju drugog tipa.

Direktnodemokratske oblike upravljanja i s njima povezanu ideju samooslobođenja radničke klase liberalni kapitalizam prezentira kao historijsku anomaliju koja ne korespondira s ekonomskom stvarnošću. Koji su današnji emancipatorni potencijali samoupravnih radničkih modela i koliko su ostvarivi u situaciji u kojoj lijeva politička opcija nema jasnu klasnu agendu?

Kapitalizam se osniva na ideji da je direktna demokratija nemoguća, jer je zaista nemoguće spojiti potpunu demokratiju, privatnu svojinu i takmičenje za profitom. Dakle, ne radi se o istorijskoj anomaliji već sistemskoj nespojivosti. Česti „argument“ protiv socijalizma, pogotovo Sovjetskog Saveza, glasi da je, za razliku od kapitalizma, neefikasan, što postaje ekstremno smešno kad se na svetskom nivou vidi koliko je, primerice, javnog novca korišćeno da se spašavaju privatne banke. Tako da bih rekao da pitanje nije da li treba da se postojeći socioekonomski sistem zameni, već kako da se zameni. Mislim da novi model svakako treba da se bazira na emancipatornom potencijalu samoupravnih radničkih modela. Doduše, rekao bih, mnogo manje na onima koji su se gradili u Jugoslaviji, a više na nečemu što bi bilo demokratskije i internacionalnije od jugoslavenskog iskustva.

O kojim drugim modelima zapravo govorimo? Ako zaključimo da jugoslavenski samoupravni model nije bio istinski participativan u svojoj realizaciji ili, kao što ti tvrdiš, da u velikoj mjeri nije uopće bio osmišljen za tu svrhu, što nam preostaje? Što radnička participacija znači danas? Govorimo li o širokim inicijativama na ljevici koje uključuju savezništvo sa zelenim, feminističkim, antirasističkim i antikolonijalnim pokretima u situaciji kad ne postoji klasna agenda? Da li još govorimo o samoupravnim radničkim modelima ili i ovdje treba doći do preimenovanja?

Mislim da donekle i prisustvujemo povratku koncepta klase i njegovog efekta na politiku. Primerice, o tome svedoče i posljednji britanski izbori. Trenutno vodstvo Laburističke partije, koje je više levo, antiimperijalističko itd. nego ikada prije u istoriji i deluje na otvoreno klasnoj, socijalističkoj bazi, do sada je, uprkos svim mogućim mehanizmima destabilizacije i diskreditovanja, uspelo da osvoji skoro isti broj glasova kao konzervativci. Tako da čak i u najrazvijenijim ekonomijama sveta, koje su navodno postindustrijske, vidimo da klasna retorika i dalje postoji i, štaviše, da je radni ljudi u velikoj meri prepoznaju kao svoju.

No, možemo li govoriti o istinski progresivnoj politici? Dinamika pomicanja antisistemskih politika s margine prema centru dio je kooptacijskog mehanizma kapitalizma, kao što se to, primjerice, moglo pratiti u slučaju zelenih politika koje danas u velikoj mjeri predstavljaju „neupotrebljiv“ mainstream. Teško je dijeliti entuzijazam kada se nešto što je potencijalno bilo radikalno, u smislu da je neko vrijeme prolazilo ispod radara, odjednom pojavi u parlamentu zastupano od ljudi za koje znamo da to programski ne prihvaćaju, ali razumiju da korespondira s dijelom njihove biračke baze.

Radničko samoupravljanje ne može da bude prvenstven zahtev, budući da može da sputava lokalizovane borbe umesto da ih spaja u borbu za sveopštu emancipaciju radničke klase

Radničko samoupravljanje donekle jeste deo programa, i o tome se priča kao nekoj vrsti demokratske kontrole i klasne redistribucije dobara i usluga te određene vrste moći, no njegovi dosezi nisu detaljno osmišljeni. Međutim, to je trenutno manje važno, s obzirom da ne postoji nikakav pokret odozdo za radničkim samoupravljanjem. Važno je da se otvara mogućnost razgovora o tome kako je potrebno uzimati od vladajuće klase i davati radničkoj klasi, jer to otvara i mogućnost da se kaže „ako to može da se dogodi na nekom nižem nivou, možda je moguće otići i dalje“. Ta opcija u zadnjih 40 godina u razvijenom svetu nije postojala, a sada se opet pojavila. Potreban nam je povratak alternativa iz kojih može nastati nešto demokratičnije.

Nemamo vremena da ulazimo u detaljna strateška pitanja, ali rekao bih da radničko samoupravljanje ne može da bude prvenstven zahtev, budući da može da sputava lokalizovane borbe umesto da ih spaja u borbu za sveopštu emancipaciju radničke klase. A to je na prvom mestu političko, a ne fabričko pitanje.

Darko Suvin je u knjizi Samo jednom se ljubi: Radiografija SFR Jugoslavije ukazao da su upravljačko-administrativne nadstrukture i društveno-partijske intervencije ponajviše naštetile revolucionarnom procesu društvene emancipacije i demokratizacije – tko su bile te birokratske strukture, odnosno vladajuće klase u Jugoslaviji, i koji su bili njihovi klasni interesi?

Spomenuta Suvinova knjiga jedna od najboljih koja je napisana na temu Jugoslavije. On konsolidaciju nove vladajuće klase pozicionira u period nakon 70-ih godina, no ja, kao što sam rekao, mislim da ta klasa postoji od samog početka. Smatram da je od samog početka, odnosno stvaranja države, postojala jasna podela između onih koji kontrolišu sredstva za proizvodnju i onih koji su najamni radnici i radnice. Tako da je moj odgovor možda mnogo radikalniji od njegovog, možda čak i negativniji na neki način. Međutim, složio bih se da je administrativna nadstruktura, ako je tako možemo nazvati, crpila svoju moć ne iz toga što je bila nadstruktura, već što je imala kontrolu nad ekonomskom bazom. Dakle, to je vezni trenutak i za partijski vrh i za menadžere. Ostaje pitanje kakve uloge tačno igraju u tom procesu kontrole, ali rekao bih da su deo iste klase.

Izbjegnemo li demonizaciju Jugoslavije od neoliberalnih i desno orijentiranih ideologa, ali i nekritičku romantizaciju jugoslavenskog socijalističkog društva, i realno sagledamo njegove kontradikcije, kao i revolucionarne društveno-političke dosege – može li iskustvo jugoslavenskog samoupravnog socijalizma biti instruktivno (i na koji način) za budućnost i vraćanje hegemonije suvremene radikalne ljevice u državama regije?

Iako ne smatram Jugoslaviju socijalističkom državom već državno-kapitalističkom, ona je ipak dugo uspela da omogući viši nivo društvenog blagostanja nego što to pružaju današnja neoliberalna uređenja. Je li se svet baš toliko promenio da je nemoguće imati standard koji smo imali pre 50 godina, ili je ipak reč o nekim političko-društvenim uslovima i odlukama? Mislim da antisistemski potencijal Jugoslavije leži upravo u referiranju na njezinu državu blagostanja kako bi se pokazalo da alternative neoliberalizmu postoje.

Svakako, sećanje da je nekad bilo bolje je korisno u delegitimizaciji trenutnih politika. Doduše, podvlačim, mislim da ne treba previše da se oslanjamo na prošlost kao izvor borbe, već na trenutnu snagu i trenutne pozicije onih koji mogu da promene svet, a to je i dalje radnička klasa, koja se transformisala i ima neke nove elemente, ali koja suštinski još uvek živi od svoga rada, kao i stotinama godina u kapitalizmu. Trenutak kad shvati svoju snagu i moć da svrgne političke elite, trenutak je kome treba da se nadamo i na kom treba da radimo. Da li je u tom kontekstu sećanje na jugoslavenske samoupravne prakse instruktivno? Mislim da je, ali u relativno limitiranom smislu. Ukoliko pokazuje da neoliberalizam nije večan, utoliko je korisno kao pozitivna lekcija. Ukoliko koči stremljenja za idejom samoemancipacije radničke klase, utoliko je negativna lekcija.

Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2018. godinu.