Maja Solar
29. studenoga 2022.
Dekolonijalna feministička teorija nasilja
Dok su civilizatorski feminizmi usredotočeni na ispravljanje neravnopravnosti u pozicijama muškaraca i žena, dodatno naturalizirajući ove konstrukte, dekolonijalni feminizam propituje društvenu proizvodnju i povijest ovih kategorija, nastalih na temelju kriminalizacije rasijaliziranih i kvir tijela, analizirajući orodnjenu opresiju kao strukturnu. Nasilje se ne misli kao muško, već kao orodnjeno, te kao integralni dio cjelokupne strukture nasilja, potčinjavanja, discipliniranja i eksploatacije. Tako i pristup nasilju nije karceralni, već gradi antikapitalističke analize i prakse zaštite, otvarajući time prostor za drugačije koncepte pravde, samoobranu zajednica, kontinuiranu edukaciju, ali i imaginaciju.
Naslov najnovije knjige Fransoaz Veržes (Françoise Vergès) je Feministička teorija nasilja (Une théorie féministe de la violence). Međutim, i ova, kao i njezine druge knjige, razvijaju perspektivu vrlo određene struje feminizma: dekolonijalnog feminizma, koji je ujedno kvir, antiejblistički, antirasistički i antikapitalistički feminizam. O tome šta sve podrazumijeva pod dekolonijalnim feminizmom, ona polaže račun i u knjizi pod istim naslovom: Dekolonijalni feminizam (Un féminisme décolonial). Veržes, dakle, ne pretpostavlja ideju nekakvog univerzalnog i monolitnog feminizma. Štaviše, za nju su brojne feminističke agende ne samo problem koji treba analizirati, već politički promašene i neprihvatljive iz emancipatorske perspektive. Feminizmi mogu biti konzervativni, (neo)liberalni i savršeno uklopljeni u postojeći društveni sistem.
Tu grupu problematičnih struja feminizama Veržes najčešće okuplja pod pojmom civilizatorski feminizam (un féminisme civilisationnel), ali koristi i atribute karceralni (zatvorski) feminizam, rodno-ravnopravni feminizam, državni feminizam, buržoaski i bjelački[1] feminizam, femonacionalizam (koncept kojeg je skovala Sara Farris), femoimperijalizam i femokratija. U najkraćem: civilizatorski feminizam usredsređen je na ispravljanje neravnopravnosti između muškaraca i žena, bez dovođenja u pitanje ovih rodnih konstrukata i načina njihovog esencijaliziranja, te organizacije društva s kojima su strukturno vezani. Riječ je o feminizmu koji se radije bavi pitanjem diskriminacije negoli emancipacije. To je feminizam u kojem dominira odbrana individualnih („ženskih“) prava i sloboda, bez da se ovi koncepti prava i slobode, te njihova genealogija i usidrenost u evropsku modernost, propituju kroz postojanje imperijalizma, kolonijalizma i rasističkog kapitalizma. To je feminizam koji cilja na ravnopravni udeo privilegija koje već postoje za bogate bijele muškarce. To je feminizam koji zagovara najbanalnije seksualne „slobode“, zadržavajući se na simbolici bikinija, mini suknji i(li) paljenja grudnjaka, dok istovremeno pothranjuje represiju nad seks radnicama_cima i(li) trans osobama.
Veržes objašnjava da je misija ovakvog feminizma da u ime ideologije prava žena nametne jednu „civilizatorsku“ perspektivu, shodno kojoj tobože spašava žene (najčešće radnice, siromašne, Crne, muslimanke, pripadnice autohtonih naroda, Romkinje, seks radnice, migrantkinje…) od maskulinog nasilja i opskurantizma. Na taj način civilizatorski feminizam podupire antimigrantske, negrofobne, islamofobne, orijentalističke, ksenofobne i slične konzervativne reprezentacije, shodno kojima se patrijarhalna kultura predstavlja kao da se u najvećoj mjeri događa tamo negde drugde, van Zapada. Ili, ako se događa i na Zapadu, onda se opet tiče tamo nekih Drugih, mračnjačkih, „nazadnih“ kultura i zajednica.
Civilizatorski feminizam je nova kontrarevolucija koja vrlo lako posuđuje vokabular iz kolonizatorsko-civilizatorske misije. „Civilizatorske feministkinje učinkovito igraju ulogu neokolonijalnih upravitelja_ica“[2]. Naime, čak i kada civilizatorski feminizam ne zagovara otvoreno ciljeve ksenofobno-nacionalističkih struja, „oni dijele zajedničke tačke konvergencije“[3]. Shodno tome, ovaj feminizam podržava ratove, restriktivne vizne režime i imperijalističke intervencije u ime spašavanja žena od muškog nasilja i patrijarhalnih kultura, od afričkih i orijentalnih formi obitelji, nošenja burki i sličnog.
„Teren na kojem se civilizatorski feminizam razvio i privukao pažnju moćnika je višestruk: pokušaji francuske armije da se skinu velovi alžirskim ženama; reprezentacija alžirskih borkinja kao žrtava (bilo armije ili njihovih muških saboraca, ali nikada kao bića koja mogu slobodno da donose odluke); ravnodušnost prema načinu na koji republikanska kolonijalnost opresira žene na prekomorskim teritorijama[4] i rasijalizirane žene u Francuskoj; odbijanje denunciranja kapitalizma; vjera u evropsku modernost (…)“[5]
Francuski civilizatorski feminizam, utemeljen na republikanskim vrijednostima, ne samo da negira kolonijalnu i imperijalnu represiju, već briše sve otpore i pobune rasijalizovanih ljudi koje su postojale, te još uvek postoje na prekomorskim teritorijama. Bjelačko-feministička „borba“ se prije svega sastoji od filantropije, od humanitarnih intervencija uz podršku države, a pomoć nije isto što i borba protiv eksploatacije i opresija.
Civilizatorski feminizam je rodno-ravnopravni feminizam, jer je izuzetno reduktivan i bavi se samo ženama (ne svim ženama, iako nastupa u ime svih žena), ne uzimajući u obzir složene strukture opresiranja i eksploatacija koje pored rodnog uključuju pregršt uvezanih načina ugnjetavanja. Dakle, ovaj feminizam nastupa u ime žena kao nekakve tobože univerzalne kategorije i nimalo ne dovodi u pitanje binarne okvire unutar kojih su neprijatelji muškarci, također svojevrsni homogeni entitet i univerzalnost.
„Kada evropske žene svoje iskustvo (a to je najčešće iskustvo buržujki) čine univerzalnim, one doprinose toj podeli svijeta na dvoje: civilizirano/varvarsko, žene/muškarci, bijeli/Crni, a binarna koncepcija roda postaje univerzalna.“[6]
Za razliku od civilizatorskih feminizama, sljubljenih sa državom i kapitalom, dekolonijalni feminizam ne govori samo o ženama. Nastavljajući se na citat Anđele Dejvis (Angela Davis) o tome kako je feminizam mnogo više od roda, Veržes uopšte ne uzima kategorije „žene“ i „muškarci“ zdravo za gotovo. Ona propituje društvenu fabrikaciju, pokazuje istoriju nastanka konstrukata bjelačke muškosti i ženskosti na temelju kriminalizacije rasijaliziranih tijela, te insistira na tome da se odbaci bilo kakva sablast biološkog determinizma koja se stalno nadvija nad mainstream feminizmima. Utoliko dekolonijalni feminizam ne govori o patrijarhatu kao odvojenom i transistorijskom sistemu, već prije o iskustvima opresije i eksploatacije koje proizvodi matrica država-heteropatrijarhat-kapital. Dekolonijalni feminizam se ne bori za žene – jer žene kao (politička) klasa ne postoje[7] ‒ već za sve potlačene i eksploatirane. To je feminizam u kojem su subjekti radnice i radnici, nebijele osobe, a posebice Crne žene, koje trpe mizoginoar (misogynoir, rasističku mizoginiju), trans osobe, a posebice trans žene, LGBTI+ i kvir zajednice, seks radnice_i, zajednice autohtonih naroda, imigranti_kinje, svi ranjeni životi (koji nisu ranjivi u viktimizirajućem smislu, već strukturno načinjeni ranjivima).
Stoga se iz dekolonijalne feminističke perspektive ne govori o muškom nasilju nad ženama, nego o rodno uslovljenom nasilju, koje se misli strukturno: patrijarhalno i orodnjeno nasilje nemoguće je misliti bez promišljanja celokupne strukture nasilja, potčinjavanja, discipliniranja i eksploatacije s kojom je uvezano, i koje trpe i žene i muškarci i rodno varijantne osobe. Veržes ističe kako rodno uslovljeno nasilje ne počiva isključivo na dvama kategorijama roda. „Sve dok borbe protiv rodno uslovljenog i seksualnog nasilja počivaju na kategorijama ‘žene’ i ‘muškarci’, koje su iskovane i nahranjene rasizmom i seksizmom, te poduprte državom, one ne doprinose borbama za oslobođenje.“[8]
Iz ovakve vizure onda nije nevažno o kojim ženama govorimo kada govorimo o nasilju, odnosno iz koje su klase i da li su rasijalizirane i slično (jer klasna mjesta i intersekcije identiteta, između ostalog, pokazuju i kakvi su uslovi mogućnosti da se nasilje prebrodi), a također moramo govoriti i o nasilju nad trans osobama, nad muškarcima, nad brojnim marginaliziranima. Veržes, naravno, govori i o ozbiljnom problemu silovanja muškaraca (posebice muškaraca iz nižih klasa, trans muškaraca, gej muškaraca, rasijaliziranih muškaraca itd.), ne umanjujući užas silovanja žena. Sve to je integralni dio sistema koji kreira brojne forme nasilja. Femicidi i transfemicidi su uvezani s nasiljem kapitalističke eksploatacije i ekstrakcije, nasiljem tržišta, nasiljem prekarnosti, nasiljem policije, sudstva i države, ekološkim nasiljem i katastrofama koje proizilaze iz klimatskih promjena, bolesti i pandemija, nasiljem migrantskih režima, nasiljem nad LGBTIQ+ osobama, nasiljem arhitekture i urbanizma koji sputavaju kretanje i odvajaju (ponekad suptilnijim, a često i vidljivim granicama) radničke i rasijalizirane kvartove od buržoaskih… Orodnjeno nasilje se ne može odvojiti od čitavog snopa nasilnih praksi i obrazaca koje patrijarhalno-rasistički kapitalizam sve vreme proizvodi, a rodno-ravnopravna optika koja (nategnuto) nastoji da odvoji rodno uslovljeno nasilje od društvenih konteksta samim time naturalizuje nasilje pojedinaca (muškaraca), dok strukture koje proizvode nasilje ostavlja netaknutima. Zloupotreba moći je, dakle strukturna, a „ne naprosto izraz ‘maskuline’ abnormalnosti“[9].
Politike zaštite i sigurnosti iz vizure dekolonijalnog feminizma se razlikuju od optika karceralnih (zatvorskih) i državnih feminizama, stoga ovi_e feministi_kinje ne zovu (odmah) policiju u slučaju nasilja. Civilizatorski feminizam je karceralni: podupire policiju, sisteme kažnjavanja i zatvaranja, sve državne, legislativne, red-i-zakon (law-and-order) i sekuritarne poduhvate. Karceralne feministikinje hoće još policije, hoće još kažnjavanja i strožije kazne, hoće još zatvora, jače sudstvo itsl. Međutim, istorija državnih politika zaštite je oduvijek bila rasistička, kolonijalna, seksistička, homofobna, transfobna, ksenofobna i riječ je o hijerarhijama prožetoj zaštiti „odozgo“. Ova istorija se gradila u krvi i mučenju, štiteći određena tijela tako što isključuje, tlači, podvrgava torturama i svim nijansama nasilja ona tijela za koja se smatra da ne zaslužuju zaštitu. Ne zaboravimo i to da su policija i vojska jedne od ključnih instanci silovanja. Svrha policije i države jeste da kriminalizira siromašne, rasijalizirane, osobe s invaliditetom, seks radnice_ke i druge marginalizovane, stoga zaštita ne može da se prepusti onim strukturama koje i postoje da bi održavale i produbljivale podelu na one živote koji zaslužuju protekciju i na one koji to ne zaslužuju. Stoga se dekolonijalni feminizam bori za aboliciju (ukidanje) policije, zatvora i karceralnih mehanizama, te postojećeg sistema pravde, prava i sudstva, a ne za reforme policije i zatvora (pa ni za kviriziranje, feministiziranje i kvotno uključivanje rasijaliziranih osoba u policiju).
Dekolonijalni feminizam, ipak, nije pacifikatorski, ali njegova vodilja jeste mir. Ovaj feminizam odbija pacifikovanje, smirivanje i otupljivanje oštrica borbe, kao i pristojnost, učtivost i ugled koje propovedaju buržoaske feministkinje. To je borbeni feminizam, što znači da ne preza od paljenja, rušenja, štrajkova, masovnih protesta, samoodbrane i sličnih oblika otpora. Ovaj feminizam se usuđuje da misli drugačije politike zaštite, one koje idu „odozdo“ i koje ne uključuju represiju, nadzor, zatvore i paternalizam, da preispita postojeće koncepte pravde i da praktikuje drugačije (restorativna i transformativna pravda), da osmišljava forme zaštite koje su utemeljene u zajednicama (community-based forms of protection), da gradi i inovira forme organizacije, da radi na kontinuiranoj edukaciji koja omogućava razumijevanje sistemske proizvodnje i uvezanosti različitih formi nasilja, kao i da stalno pruža otpor istom, te da stvara alternativne temporalnosti i imaginacije.
Da, ovaj feminizam se usuđuje da imaginira. Jer i imaginiranjem se suprotstavlja postojećem režimu linearne temporalnosti. Oslobađajući se predstava o jednoj određenoj pobjedi nad određenom reakcionarnom formacijom kao vrhuncem linearnog kretanja borbe, kako se to već prikazuje u zadatom „zapadnjačkom“ režimu temporalnosti kao progresa, dekolonijalni feminizam vizira drugačije temporalnosti, one koje zahtevaju ekspanziju iz vizure potlačenih, koje grade sjećanja na one koje_i su izbrisane_i iz hegemonih zapadnjačkih narativa, dok grade budućnost. Imaginacija je proces koji u postojećem otvara ono što nije, ono što premošćuje jaz između realnog i mogućeg, ono što je inspirisalo šezdesetosmaški slogan budimo realni, tražimo nemoguće. Na tom se tragu gradi i feministička pravda koja neće biti karceralna.
Usuditi se imaginirati je posebno važno u (fetišiziranom) svijetu prezasićenom slikama koje se nameću kao „imaginacija“ iako s njom zapravo nemaju veze. Dekolonijalni feminizam poziva da se odbije rečnik koji nam se nameće, te da se pokuša pronaći inspiracija u drugačijim vokabularima koji idu iz dugačkog puta ka slobodi, puta kroz istoriju borbi brojnih opresiranih zajednica, puta ka oslobođenju koji je uvijek bio ispunjen i radošću i željama. Imaginacija je moć zamišljanja da postoje alternative i da ih možemo graditi – pa i one feminističke koje su antikapitalističke.
Bilješke:
[1] Bjelačkost, kao odrednica bjelačkog feminizma, ali i bjelačkog kvira, ne tiče se boje kože onih koji_e ga prigrljuju, već dugačke istorije rasijalizacije i društvenog fabrikovanja privilegije bjelačkosti, tiče se složenih invencija rase, te podupiranja vizije svijeta koja ne dovodi u pitanje bjelačku suprematiju.
[2] Françoise Vergès, A Feminist Theory of Violence: A Decolonial Perspective, Pluto Press, 2022, u Zaključku, potpoglavlje State violence / autonomous defense.
[3] Françoise Vergès, A Decolonial Feminism, Pluto Press, 2021, 4.
[4] Tzv. prekomorske teritorije su francuske administrativne jedinice koje su imale status kolonija francuske imperije a nakon dekolonizacije imaju različite statuse: Gvadalup (Gwadloup ili Guadeloupe), Gvajana (Lagwiyann ili Guyane), Nova Kaledonija (Kanaky ili Nouvelle-Calédonie), Martinik (Matinik/Matnik ili Madinina/Madiana Martinique), Majot (Mahori ili Mayotte), Polinezija (Pōrīnetia Farāni ili Polynésie française), Reinion (Rényon ili La Réunion). Kako Veržes dolazi sa ostrva Reinion, te kako je odrastala u kontekstu antikolonijalnih, antiimperijalističkih i antikapitalističkih borbi, za nju je vrlo važno ne samo da se ova istorija ne briše, nego i da se ne prenebregava sadašnjost koju kolonijalnost proizvodi. U tom smislu ona i koristi koncept kolonijalnosti, kao strukturu odnosa eksploatacije i moći koji su ostali i nakon mnogih (ne svih) formi direktne kolonizacije i koji (i dalje) ostaju uslovi mogućnosti kapitalizma. Na tom tragu Veržes govori i o „lažnoj nevinosti bjelačkog feminizma“ koji tvrdokorno odbija da analizira „prekomorske departmane“ i ne govori o ropstvu, kolonijalizmu i kolonijalnosti, već o „muškoj dominaciji“ i „muškom nasilju“.
[5] Ibid, 35, 36.
[6] Ibid, 27.
[7] Ibid, 31.
[8] Françoise Vergès, A Feminist Theory of Violence: A Decolonial Perspective, Pluto Press, 2022, u Zaključku, potpoglavlje Wounded lives.
[9] Françoise Vergès, A Decolonial Feminism, Pluto Press, 2021, 78.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2022. godinu.
