Feminizam, da, ali koji? Uvod u teoriju socijalne reprodukcije
Teorija socijalne reprodukcije (TSR) je feminističko-marksistička radna teorija vrijednosti. Kao ekspanzija marksizma i klasne teorije ona recentrira analizu rada u kapitalizmu na obuhvatniji način, pokazujući nužnu uvezanost opresija, eksploatacije i otuđenja. Tako se kroz kritiku političke ekonomije objašnjava i kako se orodnjena opresija, zajedno s drugim opresijama, sukonstituira sa stvaranjem viška vrijednosti. TSR ne objašnjava samo rodnu dimenziju socijalne reprodukcije, kako se to pretpostavlja u reduktivnim feminizmima koji izostavljaju rasu, klasu, starosnu dob, tjelesno-emotivno-mentalne sposobnosti, migrantski status i druge kategorije, već nastoji pokazati kako su različite opresije konstitutivne za radne odnose, iskustva i klasna mjesta. Kao teorija, politika, iskustvo i borba, socijalno-reproduktivni feminizam pokazuje vezu logike klasnih odnosa, društveno-opresivnih sila i življenih iskustava, dok je istovremeno usidren u horizont revolucionarne promjene svijeta.
Frida Kahlo: „Moja haljina visi tamo“ (1933), kolaž, ulje, masonit (izvor: Visual Art Encyclopedia, preuzeto prema Fair use licenci)
Pitanje je, dakle, šta je teorija socijalne reprodukcije (TSR). Prvo, to je marksistička feministička teorija. Međutim, ona nije samo feministička, u smislu da se samo bavi „ženama“ ili radom koji obavljaju „žene“ ili opresijama koje doživljavaju samo „žene“, već je mnogo složenija i obuhvatnija, baš kao i realnost. Da bi se razumjela, ne može se dozlaboga pojednostavljivati, iako je, naravno, zadaća da se teoriju pojednostavi i učini pristupačnijom što je više moguće, kao što je zadaća i da se zasuku rukavi, napregnu misli i oči, da se čita šta je relevantno napisano na tu temu. To je ono što možemo raditi dok se ne stvore bolji uslovi u kojima bi se želja za teorijom mogla više razbuktavati i u kojima ozbiljno promišljanje stvarnosti neće biti privilegija… Stvarnost mislimo i teoretiziramo ne samo da bismo je što bolje razumjele_i nego i da bismo je mijenjale_i, kako nam to temeljni marksistički naputak za revolucionarnu teoriju i nalaže.
Teorija socijalne reprodukcije čak i ne počinje od kategorija „žena“, „rodna opresija“, „seksizam“, „javno-privatno“, „diskurs o rodu“ itsl. Glavno polje teorije socijalne reprodukcije ‒ unutar kojega se osnovne analitičke i političke kategorije odmotavaju i pokazuju u svojoj povezanosti ‒ jeste rad. Moglo bi se onda reći: teorija socijalne reprodukcije je teorija koja promišlja rad, aktivnosti, prakse, delatnosti, brinjenja, negovanja i snabdevanja, prinude i pritiske, otuđujuće i oslobađajuće odnose kroz koje se forme rada pojavljuju te koji omogućuju i neprekidno obnavljaju sistem. U toj analizi rada, rodno uslovljena opresija reflektuje se kao neodvojiva poluga mehanizama njegovog postojanja i reprodukcije. Dakle, orodnjena (gendered) dimenzija rada u kapitalizmu nije slučajna.
Međutim: rad se ovde ne misli u nekakvoj esencijalističkoj vizuri, već u relacionalnosti, u odnosima kroz koje se rad u svim svojim oblicima strukturira. Teorija socijalne reprodukcije stoga ne polazi od određenja i analize socijalno-reproduktivnog rada kao takvog, kao da postoji nekakva njegova esencija koju samo treba opisati, ne polazi se ni od podele rada kao takve, niti od karakteristika socijalno-reproduktivnog rada (kako se izvodi, da li je težak, obezvređen, vidljiv, nevidljiv, prepleten s ljubavlju ili ne, plaćen, neplaćen itd.). Teorija socijalne reprodukcije se prije svega bavi odnosom između kapitala i socijalno-reproduktivnog rada, privilegirajući procese i odnose, a ne empirijske činjenice.
Osnovno polje analize, kritike i politike teorije socijalne reprodukcije je rad, pri čemu se pokazuje da rad u kapitalizmu, između ostalog, ima i orodnjenu dimenziju. To nije bajkovita i romantizirana vizija svijeta rada, a nije ni esencijalizirana vizura rada i podele rada, dakle, razlikuje se od ne-marksističkih feminističkih teorija rada (od liberalno-feminističkih, pa i socijalističko-feminističkih perspektiva itd.). Ono što bi se dalje moglo odrediti kao specifikum TSR-a i takvog pristupa radu, jeste njegovo političko-ekonomsko usidrenje. Tako se i orodnjena dimenzija rada misli kroz kritiku političke ekonomije, što na prvu loptu nije toliko privlačno, ali uz teorijsku radoznalost i otvorenost dugoročno je dragoceno. Analiza TSR-a ne zasniva se na intuitivnim kategorijama i opisima situacije (žene, muškarci, porodica, domaćinstvo, prava žena i ostalih, književnost i ostala literatura puna seksizma, muškarci ovo, žene ovo, ona je nju silovala, on je nju pretukao…) već na objašnjenjima koja pretpostavljaju barem osnovno poznavanje marksističke analize i metodologije.
Marksizam analizi rada pristupa kroz kritiku političke ekonomije. Promišlja se šta je to rad u kapitalizmu, koji sve oblici rada postoje u ovom sistemu i kako se sukonstituiraju, koje su specifične strukturne i istorijske značajke različitih oblika rada u kapitalizmu, kako rad organizira društvo u celini, kako se ljudske potrebe dominantno zadovoljavaju i stvaraju preko tržišta, koja je veza oblika rada između tržišnih i van-tržišnih odnosa, kako se ljudske potrebe zadovoljavaju u uslovima odvojenosti onih koji poseduju sredstva za proizvodnju od onih koji poseduju samo vlastitu radnu snagu koju su prinuđeni prodavati, te kako ovo odvajanje stvara i održava odnose eksploatacije, moći i otuđenja koji onda premrežavaju sve društvene odnose. To je ujedno i analiza koja pokazuje kako je nasilje usko vezano za rad, jer nema priče o radu u kapitalizmu bez priče o nasilju, prinudama i ograničenjima, ali i nastojanjima ka oslobođenju.
Ukratko, teorija socijalne reprodukcije razvija, proširuje i produbljuje Marxovu radnu teoriju vrijednosti, analizirajući kako se različite opresije sukonstituiraju sa stvaranjem viška vrijednosti. Prije svega, to je politička ekonomija radne snage. Socijalno-reproduktivni rad, oblik rada koji je srž teorije socijalne reprodukcije, jeste rad koji stvara i obnavlja život, a TSR pokazuje kako je za rad-koji-stvara-profit (profit-making) uslov mogućnosti upravo rad-koji-stvara-život (life-making).
Rad ima orodnjenu dimenziju: i nadnični rad, i socijalno-reproduktivni rad, i razni drugi oblici rada u kapitalizmu. Na tom tragu, TSR nastoji misliti strukturne i istorijske uslove orodnjenih oblika opresije u kapitalizmu. Međutim, rad koji stvara život nikada nije strukturiran samo kroz orodnjene odnose, već i kroz rasijalizirane, etnizirane, ejblizirane, cis-heteroseksualizirane i druge opresivne odnose u kapitalizmu. Utoliko se u teoriji socijalne reprodukcije ne govori o „ženskom radu“ (niti o „muškoj nadmoći“ i sličnim intuitivnim kategorijama koje ništa ne objašnjavaju), već o radu koji je uvijek strukturiran kroz stratifikacije na temelju klase, roda, rase i ostalog. Socijalna reprodukcija, dakle, nije samo orodnjena, ona je i rasijalizirana, ona je oblikovana kriterijumima ejblizma (ableism), ona je klasno određena.
TSR je na taj način proširila teorijsko-politički vokabular marksizma, smeštajući tzv. socijalno-reproduktivni rad i socijalno-reproduktivne aktivnosti (poput obrazovanja, zdravstvene skrbi, rada brige i njege, seksualnog rada, rada rađanja i odgoja, rada socijaliziranja, rada za susjedstva, rada za zajednicu, kućnog rada, emotivnog rada…) na sam vrh marksističke agende, odmah pored i u čvrstoj isprepletenosti sa produktivnim radom. Rad u kapitalizmu se kroz ovu perspektivu misli kroz čvrstu uvezanost odnosa eksploatacije, te odnosa dominacije, potčinjenosti, discipliniranja i otuđenja kroz različite opresije.
Ovo dakle nije feminizam koji samo (i reduktivno) govori o orodnjenoj opresiji, ovo je teorijsko-politička refleksija koja promišlja odnose koji strukturiraju sistem kroz klasne prinude, rasizam, seksizam, cis-heteroseksizam, ejblizam, imperijalizam, kolonijalizam i ekološko uništavanje planete. I to ne čini u antiintelektualističkom raspoloženju (poput, recimo, brojnih radikalno-feminističkih struja), već gradi obuhvatnu naučnu teoriju. TSR je i teorija i politika i iskustvo: veza logike klasnih odnosa, društveno-opresivnih sila i življenih iskustava.
Zato je eksplanatorno zadovoljavajuća, zanimljiva, rigorozna, privlačna i revolucionarna.
Istorijski kontekst nastanka TSR-a
Feminizam nikada nije bio homogen i nikada se nije radilo o mirno koegzistirajućim feminističkim pravcima i strujama, koje su uvijek u dijalogu jer tobože sve mogu jedne od drugih nešto naučiti. Štaviše, brojni su feministički pravci u ozbiljnom sukobu. Čak se govori i o feminističkim ratovima. To ne znači da se feministkinje_i međusobno tuku i ubijaju, već da su njihova stajališta i politike ponekad toliko različite da je nemoguće da se podržavaju ni da budu saveznice_i.
Nije jednostavno odrediti feminističke struje i pravce, rekonstruirati definicije, intelektualne afinitete, teorijsko-političke prijedloge, slična diskurzivna polazišta s različitim zaključcima, genealogije i preoznačavanja, a nezahvalno je i strogo etiketirati feministička kretanja. Ipak, ukoliko ne verujemo da je feminizam jedan konceptualno-politički kišobran – a znamo da su feministička razgraničavanja, pa i antagonizmi, postojeći – onda bi i u pogledu TSR-a valjalo razgrnuti barem neke orijentacije i inspiracije.
Iako bi se predistorija teorije socijalne reprodukcije mogla smatrati mnogo dužom, ono što se utemeljilo na teorijsko koherentni način kao TSR postoji i razvija se otprilike četiri desetljeća[1]. U anglo-saksonskom kontekstu, TSR zapravo izrasta iz feminističkih rasprava tokom 1970-ih i razvija se od 1980-ih nadalje. Pokušaji izgradnje koherentne marksističko-feminističke teorije vezani su uz pokrete tokom 1960-ih i 1970-ih (Pokrete za oslobođenje [Liberation Movements], Pokrete za građanska prava [Civil Rights Movements], Pokret protiv rata u Vijetnamu [Anti-Vietnam War Movement] itd.), kada su se odvijale rasprave i tematiziranja o tome kako misliti i politički oblikovati odnos između marksizma i feminizma, u debati koja je uglavnom bila označena brakorazvodnim metaforama (kako je to artikulirala Heidi Hartmann)[2].
Zauzimanje pozicija bi se moglo grupirati u tri odgovora: 1) odbacivanje marksizma ‒ koje kulminira u okviru radikalnog feminizma ‒ i usidrivanje rodne opresije u pretpostavljeni antagonizam između muškaraca i žena; 2) izgradnja tzv. socijalističko-feminističke sinteze, koja veze između materijalističkog i feminističkog kategorijalnog aparata nastoji utemeljiti na osnovu dualno-teorijskih pretpostavki o kohabitiranju dva različita sistema opresije i eksploatacije – patrijarhata i kapitalizma; i 3) kritičko oživljavanje Marxa i marksizma, te rad na marksističko-feminističkoj teoriji koja različite oblike potčinjavanja prevashodno propituje kroz analizu i kritiku kapitalizma.
Naravno, nijedan od tih odgovora nije za sobom povlačio homogeni feministički pravac, te su i unutar tih struja postojale određene razlike. Ipak, postojale su značajke koje su određene analize i politike svrstavale u određene pravce. Ono što prvo upada u oči je bliskost radikalnog i socijalističkog feminizma, koji su dijelili stajalište koje se kasnije nazvalo dvosistemskim (ili višesistemskim).
Dvosistemski teorijski pristupi pretpostavljaju poseban sistem rodno uslovljenih odnosa, najčešće nazvan patrijarhatom, koji se onda misli u nekakvoj vezi sa sistemom proizvodnih odnosa koji se naziva kapitalizmom. Dva sistema – patrijarhat i kapitalizam – je trebalo nekako objasniti, te pokazati kakva je njihova veza, a to najčešće nije bilo moguće a da se ne sklizne u funkcionalistička objašnjenja. Kasnije se postavilo pitanje i o drugim društvenim oblicima potčinjavanja koji jednako tako iziskuju uviđanje njihove specifičnosti ‒ na osnovu rase itd.; pa se u analize uveo i treći sistem, zasnovan na rasi, itd.
Osnovni problem dvosistemskih i višesistemskih feminističkih teorija je u tome što se pretpostavlja poseban rodni sistem, maltene kroz celokupnu istoriju (bez obzira što se u nekim interpretacijama nastoji pokazati kako se taj sistem menja) i što je taj sistem do sada bilo nemoguće objasniti, a da se ne upadne u teorijske i političke ćorsokake. Tvrdi se da postoji patrijarhat, sistem u kojem su muškarci i žene u asimetričnom opresivnom odnosu, kao da tako nešto postoji u strukturnom obliku kroz različite istorijske kontekste, a iz ovakvog transistorijskog polazišta se onda olako sklizne u esencijalizirajuća objašnjenja o tobožnjem muško-ženskom antagonizmu. Također, višesistemski pristupi su funkcionalistički – objašnjavaju se funkcije sistema, a ne društveni odnosi, a pate i od problema paralelizma, ne uspevajući da objasne veze između više sistema.
Socijalistički feminizam koji se pojavio u tom kontekstu, također se najčešće zasnivao na dvosistemskom (ili višesistemskom) pristupu. Ovaj pravac feminizma nastao je kao nekakav srednji put između radikalnog i marksističkog feminizma (zato se i naziva socijalističkom sintezom): najprije je bio u opoziciji spram radikalnog feminizma, ali krajem 70-ih, kada je val antiimperijalne borbe bio u povlačenju, potpada pod sve veći uticaj radikalnog feminizma.
Neke od ključnih postavki socijalističkog feminizma su: i.) sve žene su opresirane, i to u svim društvima (ne samo u kapitalizmu); ii.) rodna podjela rada postoji u svim društvima; iii.) opresija nad ženama slična je drugim opresijama (na temelju rase, etniciteta…), pa se ukazuje na paralele i(li) na isprepletenost opresija na temelju roda, rase i klase (i dr.), te se zagovara koordinacija borbi protiv različitih opresija (iako karakter ove koordinacije često ostaje nespecifikovan, a analize prema kojima su ove opresije proizvod različitih sistema zapadaju u teorijske ćorsokake višesistemskih teorija). Stoga je i ova feministička struja patila od aistorijskih pristupa, od metodološkog eklekticizma, kao i od političkih problema koji su proizilazili iz zahteva za autonomijom ženskog pokreta.
Napuštanje Marxa u nekim feminističkim odgovorima podrazumijevalo je prevashodno oslanjanje na Engelsa. Pa se tako, umjesto o marksističkom feminizmu (kako su se ponekad samopercipirali), prije radilo o engelsističkom feminizmu. To i nije toliko čudno, s obzirom na to da je Engels ipak napisao knjigu koja se eskplicitnije bavila položajem žena u društvu (Poreklo porodice, privatne svojine i države), pa su se i feministikinje_i lako zakačile_i za engelsizam. Međutim, to je stvar dodatno zakomplikovalo i svorilo niz ne-malih problema, jer je i Engelsova vizura prepuna teorijsko-političkih mrtvih uglova.
Problem nije samo u zastarelim antropološkim istraživanjima o matrijarhatu i slično, već u fragilnim osnovama celokupnog Engelsovog pristupa, koji je evolucionistički, krajnje pojednostavljen i shematizirano-materijalistički, više zasnovan na tehnološkoj[3] nego društvenoj istoriji; koji je više deskriptivan nego eksplanatorni; koji podelu rada uzima kao aistoričnu strukturu, a njeno razviće se onda prikazuje kao nekakva traka koja se odmotava duž istorijskih linija, poput odmotavanja logičke apstrakcije koja se genetički razvija od istorijski najranijeg trenutka do današnjice; koji čas kao kriterijum društvene promene uzima privatnu svojinu, čas tehničko usložnjavanje podele rada; koji često (kao i Lewis Henry Morgan) govori o prirodnom odabiru, a ponekad i o ljudskoj pohlepi i sličnim motivima koji su navodno poduprli razvoj privatnog vlasništva – umjesto da govori o društvenim i istorijskim strukturama koje su ga proizvele, odnosno o logici razvoja koja proizilazi iz ljudske prakse itd. Engels u izvesnoj meri gradi naturalističko i scijentističko razumijevanje logike razvoja[4], dok se njegov metod više približava Hegelu u pogledu ideje poklapanja istorijskog i logičkog[5]. Dakle, za TSR ključna inspiracija nije bio Engels, nego Marx.
No, u vrijeme „drugotalasnih“ feminističkih razgranjavanja su se pojavile još neke zanimljive feminističke struje koje su tematizirale rad, a ovde ću samo pomenuti debatu o kućnom radu koja je posebno bila važna za razvoj TSR. Užarena rasprava o kućnom radu, koja je kasnije kulminirala i kampanjom Nadnice za kućni rad (Wages for housework), promišljala je veze rada unutar kućanstva sa radom koji se odigrava u kapitalističkom proizvodnom procesu. Ovim nastojanjima su se feminističke analize sve više usidravale u polje kritike političke ekonomije, a ne samo u objašnjenja političkih i ideoloških struktura. Debata je doprinela tome da se kućni rad emfatično prepozna kao rad. Rad u domaćinstvima (koji ima i orodnjenu dimenziju) pokazao se kao nešto što nije prirodno, nego je oprirodnjeno (naturalizirano), čime se radnicama u domaćinstvima dala i politička agensnost.
Tako se uz greške, promašaje, korisne uvide i eksplikacije počeo graditi konceptualni aparat za promišljanje povezivanja marksizma i feminizma – odnosa klasne eksploatacije i rodne opresije – te analiza složenije mape rada u kapitalizmu.
Bilo je, dakle, i onih koje su od samih začetaka feminističke debate smatrale da je Marx – uprkos propustima i nedorečenostima – i dalje veoma bitan za feminističku analizu. Bruseći analitički aparat koji je iziskivao kritičko i produbljeno čitanje Marxa[6], one su razvijale unitarnu teoriju (ne višesistemsku). Na taj način su se dimenzije potčinjavanja objašnjavale analizom jednog sistemskog okvira u kojem se odvijaju različite forme opresije, otuđenja i eksploatacije koje se sukonstituiraju, a sistem u kojem se sve to odvija je: kapitalizam. Kao začetnica ovakvog promišljanja, a onda i kao začetnica teorije socijalne reprodukcije, uzima se Lise Vogel.
Marxov pojmovni aparat je tako za TSR ostao ključan i u analizi rodne opresije u kapitalizmu. Ova analiza se utemeljivala u Marxovom kategorijalnom razvijanju ekonomskih određenja oblika, kroz analizu rada, što je omogućilo solidniju društveno-materijalnu bazu na osnovu koje se razumijevanje orodnjene opresije moglo teorijski rigoroznije i potkrepljenije razvijati. Promišljanje rodno uslovljene opresije kroz sočivo TSR-a na taj je način napustilo problematične i statičke kategorije različitih feminističkih pristupa (metodologiju koja polazi od statičkih kategorija te nastoji da analizira njihove uloge i funkcije), ali i engelsizam. Društveno-materijalna osnova rodne opresije propitivala se kroz odnos proizvodnje i reprodukcije radne snage, na tragu marksističkih kategorija.
Teorija socijalne reprodukcije se tako formirala kao teorija rada i ekstenzija marksizma: kao teorija koja ne tretira Marxov rad dogmatski, kao nešto dovršeno, već proširuje razumijevanje klase i klasne borbe, pomažući nam da uvidimo kako se iskustva i istorije opresija i eksploatacije međusobno suodređuju.
Metod
Metodologija teorije socijalne reprodukcije naslanja se na Marxov metod i dalje ga razvija. Riječ je, dakle, o metodi kritike političke ekonomije. U tom okviru, ne radi se o statičkim kategorijama čije bi se funkcije i uloge propitivale (funkcionalistički pristup), već o razvoju ili analizi oblika. To znači da se kategorije analiziraju kao procesi, da se analiziraju njihovi međuodnosi i odnosi sa sistemom proizvodnje, te njihova dinamika u reprodukciji kapitalizma. To je metodološko tlo istorijskog-materijalizma: prikazati određene kategorije u strukturnoj povezanosti sa drugim kategorijama društvenog totaliteta. U ovakvom pristupu je celina (ili konkretni totalitet) ono što čini okvir koji suodređuje pojedinačne kategorije.
Marx često koristi metafore o „površini“ i „dubini“, o onome šta je na površini i onome šta je iza toga, stoga je cilj da se od pojavnih oblika dođe do društvenih oblika. To da se u naučno utemeljenom objašnjenju ne govori o odnosima kako nam se oni pojavljuju, već se ide dublje i pokazuje se šta je iza pojave, ima veze sa fetišizmom[7], odnosno sa time što iskustvo koje određuju kapital-odnosi fragmentira našu percepciju stvarnosti. Budući da je naša svest fragmentirana, mi i različite dimenzije potčinjavanja doživljavamo kao fragmentirane, odnosno kao odvojene od logike kapitala. Zadaća marksističkog pristupa je da se razotkrije fetišizam, te da se pokaže veza opresija i eksploatacija.
TSR pristup stoga analizu zasniva na pokušaju razumijevanja rodno uslovljene potčinjenosti u okviru društvene celine, odnosno kao uvezanosti odnosa opresije sa odnosima eksploatacije, uvezanosti odnosa proizvodnje i reprodukcije sa odnosima moći, disciplinarnim mehanizmima i otuđenjem.
Na tragu ove metode se misli i rad. Rad nije nikakva transistorijska kategorija: ne započinje se opisom kako se istorijski odvijaju različiti oblici rada od praistorije pa sve do kapitalizma i slično, već se kreće od kategorijalnih pretpostavki kapitalizma pomoću kojih je uopće moguće misliti rad. Polazište u objašnjenju organizacije i podele rada nije tehnička vizura, kao što je slučaj u klasičnoj političkoj ekonomiji, već moraju biti pokazani i objašnjeni društveni uslovi podele i organizacija rada, odnosno društveni totalitet koji određuje da se rad u kapitalizmu pojavljuje i u orodnjenoj dimenziji. Analiza orodnjene opresije u kapitalizmu ukotvljuje se u sferu rada, ali ova kategorija se ne hipostazira, ne misli se kao nekakav apstraktni princip objašnjenja strukture (ili više struktura), već se kroz polje rada prikazuju odnosi koji strukturiraju proizvodnju i reprodukciju društvenog totaliteta.
Proizvodni rad iliti profit-making
Da bi se razumjela teorija socijalne reprodukcije, ključni pojmovi Marxove teorije vrijednosti kojima se objašnjava logika kapitalističkog sistema proizvodnje su i dalje bazična teorijska abeceda. Pojmovi kao što su: upotrebna vrijednost, razmjenska vrijednost, apstraktni i konkretni rad, roba, radna snaga, vrijednost radne snage, višak vrijednosti, društveno potrebno radno vrijeme, način proizvodnje, proizvodni rad itsl., ostaju dio TSR vokabulara. Ovo je, dakako, analiza na visokom nivou apstrakcije i ona nije jedina osnova TSR-a, ali je nužna da bi se razumjela logika kapitalističkog načina proizvodnje u svim njegovim varijacijama i istorijskim kontekstualiziranjima.
Jedan od koncepata koji su neizostavni za analizu socijalno-reproduktivnog rada jeste i koncept proizvodnog rada. Najjednostavnije rečeno, proizvodnim radom se opisuje onaj oblik rada koji stvara višak vrijednosti za kapital.
Marksističke feministkinje su povodom pojmovnog para proizvodni-neproizvodni rad također vodile rasprave, doprinoseći analitičko-političkim zbrkama, ali i minucioznim pojašnjenjima. Zbrci je doprinosilo i to što ni kod Marxa ovaj pojam nije jednoznačno utemeljen, dok je sama istorija političko-ekonomskog razumijevanja neproizvodnog rada i predmarksistička[8]. Za feminističke diskusije ponekad se ispostavljalo da ovo možda nije baš najsretniji naziv za one oblike rada koji ne stvaraju direktno višak vrijednosti, jer je implicirao značenja u pravcu svrsishodnosti i drugačije (više moralno) mišljenih vrijednosti. Prema tom vokabularu, ispadalo je da to što su orodnjeni oblici rada neproizvodni znači da su i manje vrijedni.
Umjesto o neproizvodnom radu, TSR govori o reproduktivnom radu, ali u sprezi s produktivnim radom.
Problem s određenjem proizvodnog rada bio je i u tome što i kod samog Marxa (a još više u marksizmu) postoje različite odredbe ovog tipa rada. Ipak, kao ključna odredba, uzima se da je proizvodni rad onaj rad koji direktno stvara višak vrijednosti za kapital u uslovima specifične strukturne prinude. Ovo je, dakle, onaj tip rada koji je postao određujući za kapitalistički sistem proizvodnje, za koji radnici_e dobivaju nadnicu (pa se naziva i nadnični rad, wage labour, ali i, pošto se zasniva na ugovoru, „slobodni“ ugovorni rad, „free“ contract-bound labour), čiju relacionu logiku je Marx temeljno obrazložio u Kapitalu.
Međutim, proizvodni rad koji se formalizira kroz ugovor uopšte nije tako slobodan kao što se predstavlja. Kapitalizam je nastao tako što je na temelju eksproprijacije većine stanovništva stvorio uslove u kojima ekonomska prinuda primorava radnike_ce da prodaju svoju radnu snagu. Iako oni nisu robovi ili kmetovi, te ne izgleda da nad njima postoji nekakva lična ili politička vlast, ipak postoji strukturna ekonomska prinuda, koja zbog „slobodnog“ ugovornog odnosa nije toliko upadljiva. Tiha je, nijema je. Prinuda na nadnični rad zapravo ovaj rad konstituira kao suštinski neslobodni, iako se on u juridičko-političkom obliku pojavljuje kao „slobodni“ ugovorni rad[9].
Dakle, ono što suštinski određuje sferu proizvodnje jeste rad koji maksimizira profit, odnosno rad koji konstituira odnos eksploatacije: odnos između onih koji proizvode višak vrijednosti i onih koji taj višak prisvajaju. Odnos je asimetričan, a personifikovanje momenata rada i kapitala u figurama radnika i kapitaliste pokazuje ovaj odnos kao klasni. Proizvodni rad je proizvodan za kapital (kapitalistička preduzeća), a ne za društvo. Ova vrsta rada strukturira se kao čvorno mjesto odnosa eksploatacije i u izvesnom je smislu žila kucavica kapitalističkog načina proizvodnje.
Međutim, postoje mnoge aktivnosti i vrste rada koje se ne odvijaju u ovom obliku, a ipak su jednako bitne za kapitalizam. Kapitalizam, dakle, ne strukturira samo jedna vrsta rada, iako bi se moglo reći da je proizvodni rad srce ili motor cijelog sistema – stvar je složenija[10]. Marx je objasnio logiku sistema proizvodnje, koji se zasniva na proizvodnom radu, dakle objasnio je logiku kapitalističkog sistema proizvodnje na visokom nivou apstrakcije. No, kapitalizam je nešto šire od kapitalističkog sistema proizvodnje, stoga je od koristi da se uzme u obzir i ovo analitičko razlikovanje.
Način proizvodnje (nem. Produktionweise, eng. mode of production) je konfiguracija koju čine proizvodne snage (sredstva za rad i radna snaga) i proizvodni odnosi (društveni odnosi datog sistema proizvodnje koji obuhvataju relacije između samih proizvođača, relacije između klasa, relacije vlasništva, kontrole i moći itd.). Kapitalistički način proizvodnje, dakle, kao koncept ukazuje na okvir u kojem se odvija relacija proizvodnog rada i kapitala, dok je kapitalizam društvena formacija u kojoj dominira kapitalistički način proizvodnje, ali koja podrazumijeva i druge odnose pored direktno-proizvodnih. Opseg pojma „kapitalizam“ je mnogo širi od opsega pojma „kapitalistički sistem proizvodnje“[11], a istorija kapitalizma bi se mogla razumijeti kao složen proces supsumcije svih oblika rada pod kapitalističke odnose.
Marx je u Kapitalu, prije svega, analizirao kapitalistički način proizvodnje, to srce kapitalizma. Analizirao je radnu snagu koja stvara višak vrijednosti, obavljajući proizvodni rad, koji je motor kapitalističkog sistema proizvodnje i stavlja ga u pogon. Objasnio je kako su nosioci radne snage radnice i radnici, prinuđeni da prodaju vlastitu radnu snagu kao robu. Međutim, u pogledu pitanja kako se reprodukuju radnici_e, u samom Kapitalu nailazimo na slijepu pjegu: Marx pretpostavlja da je njihova reprodukcija izražena vrijednošću radne snage (nadnicom koju dobivaju i koja omogućava reprodukciju) i „prirodnim“ procesima obnavljanja zalihe radne snage – rađanjem[12].
Marksistički feminizam je krenuo odavde i razvio teoriju koja nastoji objasniti kako radnici_e ne bi bili sposobni obavljati rad koji stvara višak vrijednosti da ne postoji čitav niz praksi, aktivnosti i oblika rada koji omogućavaju da se oni uopšte pojave na radnom mjestu i budu sposobni za rad. Da bi se sistem producirao, reproducirao i prevazilazio vlastite krize, pored proizvodnje robe i stvaranja vrijednosti za kapital potrebno je, dakle, da se i sâma radna snaga proizvodi i reproducira. Nijedna radnica ili radnik na svijetu se ne može pojaviti na radnom mjestu niti može proizvoditi vrijednost za kapitalistička preduzeća ako se najpre oni sami ne proizvedu i ne reproduciraju kao radna snaga.
Oni_e moraju biti rođeni i formirani – u smislu zadovoljenja ne samo osnovnih fizičkih, već i intelektualnih, afektivnih i svih drugih ljudskih potreba i želja, te u smislu stečenih vještina, umijeća, kompetencija, obrazovanja – tako da ih je moguće zaposliti i upregnuti u nadnični rad. Moraju svakog radnog dana biti sposobni da se vrate na posao i iznova ga obavljaju, moraju biti naspavani, siti, regenerirani, na različite načine animirani i u stanju da dođu do radnog mjesta. Moraju razviti određeni minimum osobina, vještina, kvalifikacija i znanja sa kojima će se pojaviti na tržištu rada kao zapošljivi. Moraju biti psihički i emotivno sposobni da se uvijek iznova pojave na radnom mjestu, što uključuje razne forme odmora, hobija, zabave, ispunjavajućih aktivnosti i zadovoljenja ljudskih potreba.
Dakle, da bi radna snaga mogla (nastaviti) da stvara vrijednost za kapital, ona sama mora biti proizvedena i mora se reproducirati, a sve to iziskuje serije sitnih i krupnih aktivnosti, odnosno rad koji se naziva socijalno-reproduktivnim.
Reproduktivni rad iliti life-making
TSR nastoji misliti složenu organizaciju rada u kapitalizmu, odnosno objasniti veze različitih formi rada (koje imaju i orodnjeni oblik) koje strukturiraju kapitalizam u celini, ne samo kapitalistički sistem proizvodnje. Stoga teorija socijalne reprodukcije misli i unutrašnju dinamiku kapitalističkog sistema proizvodnje, ali i uslove njegovih mogućnosti.
I pojam reprodukcije se upotrebljava višeznačno: u smislu reprodukcije društvenog totaliteta; reprodukcije i obnove radne snage; i biološke reprodukcije. Pojam reprodukcije je bitan i u Marxovoj teoriji, jer nema proizvodnje ako nema njezinog obnavljanja, odnosno reprodukcije. Proizvodnja mora biti kontinuirana. Ali Marx, pre svega, misli na reprodukciju kapitalističkog sistema proizvodnje, dakle na reprodukciju proizvodnog totaliteta. Dok, kada govori o reprodukciji radne snage, to nekako prepušta i „prirodi“. Ovo područje analize Marx, dakle, ostavlja podteoretiziranim. Odatle se rasplamsava teorija socijalne reprodukcije.
Da bi se radnici_e svakog dana pojavljivali na svojim radnim mjestima i uopšte bili sposobni za rad koji stvara vrijednost, potrebno je da prethodno bude zadovoljen neki minimalni set njihovih psiho-fizičkih potreba (hrana, spavanje, krov nad glavom, barem neki stupanj komfora, psiho-emotivna stabilnost…), kao i kapaciteta i vještina s kojima se pojavljuju na tržištu. A sve to opet iziskuje rad. Odnosno: i radna snaga se proizvodi. Rad koji stvara radnu snagu i život uopšte je socijalno-reproduktivni rad. Stoga bi se socijalno-reproduktivni rad mogao odrediti kao rad fizičke, mentalne i emotivne reprodukcije radne snage i života.
Socijalno-reproduktivni rad u vizuri marksističke radne teorije vrijednosti nije produktivan jer ne stvara direktno višak vrijednosti, ali na posredni način podupire njegovo stvaranje i njegov je društveni preduslov[13]. Radi se o obliku rada koji se ne odvija nužno u kapitalističkom procesu proizvodnje, ali je nužan za reprodukciju kapitalizma kao društvene formacije. Može se pojaviti i u tržišnim i u ne-tržišnim formama. Može bili plaćen ili neplaćen. Oblici reproduktivnog rada koji proizvode radnu snagu i ljudski život samo se delimično odvijaju u formalno-ekonomskoj sferi proizvodnje, nekim dijelom, pak, socijalnu reprodukciju može organizirati država (što bi bila socijalna reprodukcija odozgo), dok se dobrim dijelom ovaj rad odvija u dobrovoljnim zajednicama i kao besplatni rad u radničkim domaćinstvima.
Vrlo je važno razumjeti da teorija socijalne reprodukcije ne govori samo o kućnom radu. Na početku debata o reproduktivnom radu, analize su se ponajviše usmeravale na polje domaćinstva, jer se orodnjena dimenzija reproduktivnog rada tu upadljivo pokazivala. Međutim, teorija socijalne reprodukcije je od samog početka ukazivala na to da se ovaj rad ne mora obavljati samo u domaćinstvima, već i, recimo, u imigrantskim i radnim kampovima itsl. Crni feminizam (Black feminism) posebno je doprineo teoriji socijalne reprodukcije u ovom pogledu, jer je doveo u pitanje ideju da sve žene obavljaju besplatni kućni rad u domaćinstvima. Crne žene su uglavnom bile prinuđene da taj rad obavljaju u domaćinstvima srednjoklasnih bijelih žena, za mizernu plaću. Stoga je socijalno-reproduktivni rad nemoguće misliti bez rasijalizirane dimenzije, i ne može se naprosto suziti na kućni rad. Socijalno-reproduktivni rad koji je potreban da bi se radna snaga stvorila i obnavljala se ne odvija samo u domaćinstvima, a može biti i komodifikovan ‒ za one koji ga mogu platiti.
Brojni su momenti koji će odrediti kako se sve odvija rad koji je potreban za zadovoljenje potreba i reprodukciju radne snage. „Kakva će tačno biti ravnoteža između tržišne i ne-tržišne socijalne reprodukcije zavisiće od toga kakvo je društvo u kojem se ona odvija, od razlika u strukturama porodice i domaćinstva, od uloge države, kao i od toga kakve su društveno određene potrebe, one iznad minimalnih.“[14] TSR, dakle, ne objašnjava reproduktivni rad kao takav, već nastoji ‒ kroz okvir marksističke teorije rada ‒ objasniti odnos između proizvodnog i reproduktivnog rada, odnosno strukturnu veza reprodukcije i kapitala.
Objasniti sve složenije veze između oblika rada u kapitalizmu, te razumjeti koje oblike opresija one podupiru, iziskuje i nijansiranija promišljanja tipologija rada, u kojima se uzima u obzir ne samo razlika produktivnog i reproduktivnog rada, već i jesu li i kako plaćeni. Reproduktivni rad tako obuhvata aktivnosti različitog spektra: od onih koje se plaćaju, ali ne stvaraju višak vrijednosti (državno koordinirane aktivnosti, javna administracija i rad javnih službi [obrazovanje, zdravstvo, socijalna skrb, javna skrb o starijima], civilni sektor i individualno pružanje privatnih usluga), do onih koje su neplaćene (reproduktivni rad u radničkim domaćinstvima ‒ briga o deci, starijima i onemoćalima i održavanje domaćinstva; emotivni rad; volonterski rad; netržišne kulturne aktivnosti; rad u zajednici i grupe za pomoć; seksualni rad; rad rađanja). Ali i produktivni rad može biti plaćen ili neplaćen. Onda kada se radi o proizvodnji i distribuciji robe i usluga za nadnicu je plaćen, a primjer neplaćenog produktivnog rada bi bio, recimo, robovski rad, ili neplaćeni rad potrošača kroz samouslugu na automatima za plaćanje u marketima, umjesto plaćenih usluga koje su obavljali radnici_e na kasama.
Da bismo jasnije izoštrili ove nijanse reproduktivnog rada, mogli bismo zamisliti jednu vrstu rada koju, primjerice, obavlja osoba A. Recimo da se radi o radu koji podrazumijeva pripremu hrane. Ako osoba A priprema hranu za članove svog domaćinstva, jer se to konstruira kao njezin izraz ljubavi i brige, onda je riječ o neplaćenom reproduktivnom radu. Ako osoba A zajedno sa drugovima i drugaricama priprema hranu za sastanak članova_ica revolucionarnog kolektiva, kako bi se u pauzi okrepili i tako obnovljeni nastavili rad na promišljanju i organiziranju, bez nadoknade, onda je to također neplaćeni reproduktivni rad, ali onaj koji se obavlja kolektivno i demokratično. Ako osoba A nekim slučajem nasledi neko gazdinstvo koje ima šljivik, pa od tih šljiva sama pravi džem, te ako potom prodaje taj džem koji proizvodi, onda je to plaćeni rad (nije produktivan jer ne stvara višak vrijednosti za kapital eksploatacijom radne snage). Ako pak radnica A radi za vlasnicu restorana, te priprema hranu tako što stvara višak vrijednosti za kapitalistkinju, onda ovaj reproduktivni rad postaje proizvodan i plaćen kroz nadnicu. Ako osoba A mora kao potrošačica u restoranu brze hrane sama da si posloži sendvič od ponuđenih sastojaka, onda to verovatno znači da je kapitalista otpustio radnike_ce koji su ranije za taj posao bili plaćeni i sada je riječ o neplaćenom produktivnom radu.
Kategorizacije rada, pogotovo u savremenom kapitalizmu, prilično su zamršene, zato su nam i potrebne ozbiljne (marksističke) analize rada koje pokazuju strukturno relacione odnose rada i kapitala, te kako oni stvaraju odnose opresije i eksploatacije, ali i mjesta otpora. Sa globalnim uspostavljanjem kapitalizma, oblik rada koji stvara višak vrijednosti za kapital u prinudnim uslovima i koji se na tržištu pojavljuje kao nadnični rad postaje dominantan, te od njega zavise i svi drugi oblici rada.
Zadatak TSR-a je, dakle, da pokaže u kakvom su suštinskom odnosu i prepletu različiti oblici rada sa onim oblikom rada koji bi se uslovno rečeno mogao odrediti kao „tipično kapitalistički“ (jer direktno stvara vrijednost), odnosno da objasni vezu proizvodnje sa reprodukcijom. Bez objašnjenja uvezanosti svih oblika rada i odnosa kojima se kapitalizam neprekidno proizvodi i održava uprkos krizama, ne možemo imati konkretno i obuhvatno objašnjenje sistema.
Nadnični rad se, dakle, uzima kao ključno mjesto eksploatacije, a kroz njegovu ekspanziju se događa homogenizirajući učinak kapitalizma[15]. Univerzalizacija nadničnog rada kao osnovnog radnog odnosa u kapitalizmu nije izbrisala druge forme rada, ali je nametnula određene sistemske imperative (nijeme ekonomske prinude) koji ih oblikuju. Iako socijalna reprodukcija nije uvijek pod direktnom dominacijom zakona vrijednosti, odnosno nije direktno disciplinovana logikom vrednovanja apstraktnog radnog vremena i aproprijacije procesa rada, ipak je duboko modelovana prema kapitalistički određenom vremenu i disciplini, odnosno prema društveno potrebnom radnom vremenu.
Radna snaga kao roba nije direktno proizvedena na kapitalistički način, ali njezina proizvodnja i reprodukcija nužno odgovara na strukturirajuće impulse kapitalističke proizvodnje. Vrijeme reprodukcije je u strukturnoj relaciji sa vremenom proizvodnje i njime je oblikovano. To ne znači da se ovde radi o potpunoj korespodenciji, niti da vrijeme proizvodnje profita ima apsolutnu kontrolu nad vremenom stvaranja života. Radi se o tome da kapitalistička logika proizvodnje, kao i vrijeme koje je organizirano radi takve proizvodnje, nužno limitira naše mogućnosti.
Dakle, socijalno-reproduktivni rad može, ali i ne mora neposredno stvarati višak vrijednosti, no u svakom slučaju pogoduje kapitalu. Međutim, iako se odvija unutar kapitalističkih procesa, ovaj rad istovremeno ima mogućnost i da potkopava kapital-odnose. Ovaj rad ipak može u većoj meri biti oblikovan potrebama i željama nego diktatom kapitala, te manje podređen zahtevima instrumentalnosti. Radnici_e se isto tako mogu reprodukovati da bi žilavije pružali otpor, da bi se bolje organizirali protiv kapitalizma. Ova kontradiktorna priroda socijalno-reproduktivnog rada je od suštinske važnosti za mogućnost otpora i transformacije sistema.
Reproduktivni rad nije negde na rubu kapitalističkog načina proizvodnje, nego sukonstituira kapitalističke relacije. TSR pokazuje ne samo načine na koje uski zahtevi kapitala za samovalorizacijom dominiraju nad ostalim mogućnostima, već mnogo širi spektar aktivnosti koje sukonstituiraju kapitalističke odnose te njihove mnogostruke i složene veze. No, prije svega, pokazuje kako se kroz ove veze kreiraju odnosi opresije, te kako se rad u kapitalizmu nužno pojavljuje i kao orodnjen i rasijaliziran itd. Utoliko, TSR ne objašnjava samo rodnu dimenziju socijalne reprodukcije, kako se to pretpostavlja u reduktivnim feminizmima koji izostavljaju rasu, klasu, starosnu dob, telesno-mentalne sposobnosti, migrantski status i druge kategorije, već nastoji pokazati kako su različite opresije konstitutivne za radne odnose, iskustva i klasna mjesta.
Intersekcionalnost
Kada se ovako postave stvari, na prvi pogled se čini da se optika teorije socijalne reprodukcije ne razlikuje od intersekcionalnog feminizma. To donekle i jeste slučaj, barem onda kada se prepliće s marksističkim strujama intersekcionalnosti. Ipak, postoje i razlike, kao i rasprave (pa i oštrija sučeljavanja) povodom „sukoba“ intersekcionalizma i marksizma[16]. Heterogenost teorija intersekcionalnosti je ogromna, baš kao i marksističkih teorija, ali ipak postoji razlika.
Dok marksizmi, koliko god se razlikovali, barem u političkom smislu konvergiraju, za intersekcionalizam to ne mora biti slučaj. Tako je moguć širok raspon intersekcionalnih teorija – od lijevih (pa i antikapitalističkih i antiimperijalističkih, poput one koju razvijaju Combahee River Collective ili Angela Davis) pa sve do liberalnih i juridički nastrojenih intersekcionalizama koji vlastite principe prije svega nastoje ugraditi u zakone, sudstvo, policiju, vojsku i akademiju (njihova zadaća je prije da reformišu ove institucije, ne da ih ukinu i prevladaju u ne-kapitalističkom obzoru).
Neki od ključnih kritičkih prigovora intersekcionalizmu iz optike TSR-a tiču se zanemarivanja koncepta klase (čak i kada se pominje, klasa se često samo pominje ili se pak misli identitetski kroz klasizam, a ne kao specifičan odnos eksploatacije), kao i izostanka analize sistemskog kapitalističkog okvira, što onda omogućuje sijaset intersekcionalističkih čitanja koja nemaju sveobuhvatan analitički i kategorijalni aparat kojim bi mogli da objasne logiku u pozadini ugnjetavanja koje opisuju, a na koncu, nemaju ni naboj antikapitalističke borbe. Teorija socijalne reprodukcije, pak, kroz marksističku radnu teoriju vrijednosti nastoji razumjeti kako se različite kategorije opresija istovremeno sukonstituiraju s proizvodnjom viška vrijednosti.
Kritički doprinosi
Teorija socijalne reprodukcije je koherentna, ali i fleksibilna društvena teorija, koja se kontinuirano gradi, dopunjuje, proširuje i konstituira kroz imanentnu kritiku. TSR doprinosi razumijevanju LGBTIQA+ iskustava, antirasističkim teorijama i pristupima, antiejblističkim pristupima, ali i propitivanjima polja kao što su ekologija, država, vojska i policija, katastrofe i pandemije[17], ekonomija duga[18] i zaduživanja itsl.
U pogledu LGBTIQA+ iskustava, TSR locira seksualnosti i telesnosti u širi set društvenih odnosa, odnosno u organizaciju proizvodnje i socijalne reprodukcije. Kroz taj društveni okvir, pokazuje složene odnose pristanka i prinude koji podupiru radne odnose u kapitalizmu, kao i to kako seksualnost oblikuju cis-heteronormativni režimi unutar odnosa eksploatacije i opresija. TSR također doprinosi izučavanju istorije ljudskog rada i delovanja kroz denaturaliziranje rodnih normi – jer, biologija nije sudbina. Za razliku od ranijih verzija TSR-a, koje su u nekim aspektima inklinirale ka naturalističkim objašnjenjima[19], savremena TSR je na mnogo sigurnijem tlu jer pored propitivanja izvora roda i rodne opresije istovremeno propituje i otpore orodnjavanju – čime se otvara prostor za promišljanje trans, ne-binarnih i interseksualnih opresija.
Telesnosti i seksualnosti su društveno određene, što znači da se orodnjavanja i normativiziranja tela u kapitalizmu odvijaju u obliku dominacije i potčinjavanja pod uslovima kapitala. To ne znači da se nekakva „prava“ priroda ljudske telesnosti i seksualnosti izgubila s nastankom kapitalizma i izvitoperila se, jer nema prave ljudske prirode. Ljudska priroda je društveni proces oprirodnjavanja. Utoliko, TSR doprinosi obuhvatnijem razumijevanju roda i seksualnosti, te otvara kvir horizont ukidanja roda i sličnih ograničavajućih normativnih kategorija.
Postoje kritički doprinosi TSR-a i u pogledu antiejblizma. Ono što se u kapitalističkim društvima konstruira kao nesposobnost (disability) i(li) invaliditet, te predstave i norme koje određuju „otelovljenja kao sposobna“ (able-bodied), odnosno podela tela na nenormativna i normativna, konstituira se kao takvo sa stajališta kapitala[20]. Ljudska telesnost je, dakle, konstruirana kroz načine na koje kapital koristi naše moći, sposobnosti, kapacitete, mogućnosti delovanja. Našim moćima i sposobnostima dominiraju imperativi kapitala i produktivnosti, te izražavanja vrijednosti u društveno potrebnom radnom vremenu.
U tom pogledu, kapitalistički zahtevi za valorizacijom ograničavaju svačije moći i sposobnosti. U nekom drugačijem i boljem svijetu, mogli bismo zamisliti kako se ljudske moći i sposobnosti potpunije razvijaju, iz slobode i prema ljudskim potrebama. Kapitalističkim profitom motiviran ejblizam (ableism) bi se itekako mogao zamijeniti društvenom logikom koja vrednuje drugačije načine na koje su sposobnosti otelotvorene i različite vrste rada i aktivnosti koje bi ljudi mogli razvijati.
U pogledu antirasizma, teorija socijalne reprodukcije pokazuje kako je logika rasijalizacije rada slična logici orodnjavanja rada, te kako je i opresija na temelju rase nužna komponenta u kapitalizmu. Crni feminizam je znatno uticao na pomak analize rada od neplaćenog kućnog rada ka nužnom (iako kontradiktornom) odnosu socijalno-reproduktivnog rada i produktivnog rada – a onda se pokazuje kako taj odnos nije strukturiran samo seksizmom, nego i drugim opresijama. Stoga se i TSR razvijala tako da je sve više teoretizirala i druge opresije u sprezi sa eksploatacijom, a ne samo one na temelju roda.
U pogledu klasne analize, TSR je posebno zanimljiva, jer razvija ekspanzivniju marksističku viziju klase. TSR nije klasno-reduktivna perspektiva. Klasa se promišlja i kroz logičke/strukturne i kroz istorijske dimenzije . Pokazuje se kako je klasa konstituirana različitim vrstama nasilja, prinuda i ograničenja koja su od suštinske važnosti za reprodukciju kapitalističkih društava. Klasa mišljenja kao orodnjena, rasijalizirana, etnicizirana i ejblizirana potom postaje baza za kvir-marksistički, antirasistički, dekolonijalni, antiejblistički i ekološki feminizam.
Politika
Iz marksističke perspektive, društvena teorija mora biti revolucionarna teorija.
Kako je fokus teorije socijalne reprodukcije na strukturnim vezama različitih formi rada u kapitalizmu, a ne na „prirodi“ orodnjenog rada (niti na zavisnosti žena od muškaraca itsl.), onda to ima i drugačije feminističke političke horizonte. Emancipacija se, iz ove vizure, neće dogoditi kada se izbriše rodna oznaka sa nekih vrsta rada ili kada žene uđu u sferu formalnog i plaćenog rada (većina u nadnični rad), nego kada reimaginiramo i reorganiziramo čitav svijet rada, odnosno kada se orodnjena opresija adresira kao integralni dio klasne borbe. Smeštanje borbi protiv opresija u samo srce klasnih borbi čini da TSR ima ne samo feministički, nego i LGBTIQA+, antirasistički, antiejblistički, ekosocijalistički i antikolonijalni politički obzor, odnosno: antikapitalistički horizont.
TSR je dovoljno obuhvatna i otvorena da prepozna i vrednuje različite motivacije za borbu, ali i dovoljno usredsređena da ponudi i objasni kako da se ove borbe ujedine na antikapitalistički način. Ukazuje i na nova mjesta otpora, borbe, pobune i ‒ uz dovoljnu organizacijsku spremnost i povoljnu konjunkturu ‒ revolucije. Kako se oblici reproduktivnog rada odvijaju i van usko omeđenog prostora proizvodnje, mjesta borbe nisu samo fabrike i formalna radna mjesta, već sva mjesta gdje se reproduktivni rad događa: susjedstva, škole, javni parkovi, javni prevoz, javna mjesta zabave i razonode, javne bolnice, ambulante i apoteke, javne biblioteke, klubovi, radnička odmarališta, kampovi, javne kafane i tako dalje.
Perspektiva kratkoročnih borbi i reformi se, iz vizure TSR-a, već ukotvljuje u promišljanje dugoročne perspektive i revolucije. Rad u kapitalizmu je podređen kapitalističkoj eksploataciji, disciplini i dominaciji, ali ih i prevazilazi: ove mogućnosti prevazilaženja se već smeštaju u utopijski horizont. Stoga TSR promišlja, primjerice, organizacije društvenih odnosa shodno pluralitetu kapaciteta i različitih sposobnosti, a prema ljudskim potrebama (ne prema imperativu profita); promišlja mogućnosti samo-orodnjavanja ili ukidanja roda, ne bi li se kao slobodna ljudska bića proizvodili drugačije od onoga što društveno-prinudne norme nameću; promišlja kako organizirati metaboličke odnose ljudskih i ne-ljudskih bića koji se neće odvijati na način dominacije i eksploatacije, te kako sačuvati svijet i sva bića u njemu.
Upravo zato što teorija socijalne reprodukcije ne misli rad samo u stegama kapitalističkog sistema proizvodnje, već rad u celini, rad koji se otelotvoruje u stegama kapitalizma kao šire društvene formacije, rad koji ograničava i zapravo obezvređuje ljudske potencijale, TSR može misliti i rad koji ne bi bio eksploatativan i prožet odnosima dominacije/potčinjavanja, već osnažujući rad koji oslobađa sve pluralne kapacitete. A to je već horizont komunizma.
Bilješke:
[1] Predistorija teorije socijalne reprodukcije bi se mogla vizirati još od kraja XIX. veka, vezujući se za brojna imena socijalističke misli (Anna Wheeler, William Thompson, Eleanor Marx, Rosa Luxemburg, Clara Zetkin, Aleksandra Kolontaj, Claudia Jones…), koja su doprinela određenim temama socijalno-reproduktivne misli ali ipak na sporadičan način. Ono što se ustanovilo pod imenom „teorija socijalne reprodukcije“ prije svega je izraslo iz tzv. drugotalasnog feminizma, a mnoge_i su svojim intervencijama doprinele_i njezinom utemeljenju, stoga su važni uvidi Margaret Benston, Meg Luxton, Pat i Hugh Armstrong, Wally Seccombe, Johanne Brenner, Barbare Laslett, Silvije Federici i Marije Mies. Kao koherentna teorija, TSR se kompletira kroz pristupe Lise Vogel, Susan Ferguson, Tithi Bhattacharyje, Nancy Fraser, Davida McNallyja, Cinzije Arruzze, Aarona Jaffea, Peer Illnera, Lucíe Cavallero, Verónice Gago…
[2] Dok se iz vizure TSR-a govori o kvir savezu marksizma i feminizma, kako to označava Cinzia Arruzza. Videti: Arruzza, Dangerous Liaisons: The Marriages and Divorces of Marxism and Feminism.
[3] I dok marksistička vizura o radu ide baš kontra mejnstrim narativa koji se gradi kroz prometejsku optiku tehnologije (progresivno oslobađanje tehnoloških snaga kroz istoriju, progresivna serija invencija) i kroz smitovsku optiku o urođenoj potrebi ljudi da razmenjuju, kod Engelsa se zadržavaju momenti ove čisto tehnološke vizure. Umjesto da se tehnologija objašnjava sistemom proizvodnje, ponekad obrnuto bude slučaj.
[4] „Poreklo je potpuno unakaženo Engelsovim neuspehom da diskusiju utemelji na odgovarajućem izlaganju Marxove teorije društvenog razvoja. Umjesto toga, Engels se, prilično nepredvidivo, pored oslanjanja na njegovo razumijevanje Marksovog dela, naslanja na nekoliko teorijskih okvira: na tehnološki determinizam implicitan u Morganovom Drevnom društvu, što je njegov glavni izvor podataka; na ranu verziju istorijskog materijalizma iz Nemačke ideologije, i na generalno utopijsku kritiku vlasništva i utopijski socijalistički pogled na budućnost. I dok Poreklo tu i tamo uspeva da se izdigne iz ovog eklekticizma, njegove teorijske slabosti i propusti imali su ozbiljne posledice. Poreklo predstavlja manjkav tekst čije su dvosmislene teorijske i političke formulacije ipak postale integralnim dijelom socijalističkog nasleđa.“ Lise Vogel, 95, 96. O još nekim ambivalencijama Engelsovog pristupa, posebice onima koje se odnose na implicitno dualistički pristup opresiji na temelju roda i klasnoj eksploataciji, videti: Cinzia Arruzza, Dangeorous Liaisons, 82-86; Susan Ferguson, Women and Work, 63-65.
[5] Za analizu Engelsovog i Marxovog pristupa razlici logičko-istorijsko, videti debatu između Wolfganga Fritz Hauga i Michaela Heinricha u 1. broju časopisa Centra za radničke studije 3k: kapital, klasa, kritika, i potpoglavlje „Metod Kapitala“ u Majkl A. Lebovic, Prevazići kapital, Marksova politička ekonomija radničke klase (posebno str. 119). Videti i: Michael Heinrich, Uvod u Marxovu kritiku političke ekonomije, posebno za Engelsovo postavljanje temelja za „svjetonazorski marksizam“, 35, 46, 47.
[6] Teoretičarke onoga što će kasnije biti označeno teorijom socijalne reprodukcije su se, pre svega, oslanjale na čitanja „zrelog“ i „ezoteričnijeg“ Marxa iz Kapitala. Ovde se aludira na altiserovsko demarkiranje mladog i zrelog Marksa, kao i na odvajanje egzoteričnog od ezoteričnog Marxa koje je tematizirao Robert Kurz, a razvijale su Krisis grupa i tzv. novo čitanje Marxa (neue Marx-Lektüre). Videti ponešto o tome u tekstovima: Robert Kurz, „Marx 2000“ i Ingo Elbe, „Između Marxa, marksizma i marksizama ‒ načini čitanja Marxove teorije“. Za TSR ovo nije rigorozna podela, ali se ova teorija ipak ne nastavlja na Marxa iz Nemačke ideologije, niti na Marxa iz popularizatorskog pamfleta Komunistički manifest, niti na „egzoteričnog“, pragmatički-polemičkog, više okrenutog radničkom pokretu i pozitivistički nastrojenog Marxa, već ponajviše na Marxovo kategorijalno razvijanje ekonomskih određenja oblika. Iako ovakav pristup, dakako, ne iscrpljuje sve dimenzije i nijanse podređenosti u kapitalizmu, ipak je omogućio solidniju društveno-materijalnu bazu na osnovu koje se razumijevanje opresija moglo teorijski rigoroznije i potkrepljenije razvijati. Umjesto političke retorike i nastavljanja na konfuzije mladog Marxa, postavili su se osnovi za nauku.
[8] O neproizvodnom radu su pisali Quesnay, Smith, Ricardo i Malthus, a kako se rasprava plela oko razlikovanja rada te klasa koje stvaraju i onih koje troše, neproizvodni rad je često imao i moralne naslage značenja u smislu sterilnosti, parazitizma i bezvrijednosti. U marksističkom smislu, pak, neproizvodni rad treba misliti strogo političko-ekonomski, a ne na tragu etički i(li) aksiološki mišljenih vrijednosti. Utoliko „neproduktivno“ ne znači da se ništa ne stvara, nego samo to da se ne stvara višak vrijednosti.
[9] Treba imati u vidu da su kroz istoriju kapitalizma postojali i neslobodni ugovorni oblici rada, poput indentured labourers (radnici koji su uglavnom bili bijela evropska radna snaga koja se iseljavala u kolonije i postajala neka vrsta poluslobodnih slugu, ugovorom, dugom i obavezom rada vezana za određeno mjesto) i coolies (radna snaga koja se, nakon zabrane ropstva na sjevernoameričkom kontinentu, useljavala iz Azije, također zbog teškog ekonomskog položaja). U oba slučaja, radna snaga se zbog usluga finansiranja putovanja i posredništva u zapošljavanju, ugovorom vezala za radno mjesto, dakle radilo se o „otplati duga i ispunjavanju uslova ugovora, a ne o prisilnom dovođenju robovske radne snage“. Komloši 2018: 181. Međutim, i dan-danas diljem kapitalističkih lanaca vrijednosti postoje „neslobodni“ (pa i otvoreno prinudni) oblici rada, kao i brojni drugi oblici rada. „Kapitalizam zavisi od neslobodnog rada isto koliko i od iluzorno ‘slobodnog’ rada (…) a većina svjetske populacije (60 posto) radi u neformalnom sektoru i u sektoru u senci, izvan ugovornog radnog odnosa.“ Horgan 2021: 31.
[10] Ovde se radi o različitim nivoima apstrakcije u analizama, a ne o poimanjima koja bi druge bitne varijable kapitalizma postavljala kao sekundarne ili irelevantne za sistem. Razlog metodološkog razlikovanja strukturnog i istorijskog pristupa leži u nastojanju da se stvori teorija koja ne bi bila proizvoljna i puko deskriptivna. I jedan i drugi pristup su nužni da bi se sistem obuhvatno objasnio. „Prisvajanje viška vrijednosti je za Marxa tajna kapitala, u smislu da ono sačinjava poreklo društveno proizvedenog bogatstva i njegove načine raspodele.“ „Kapitalizam je, na primer, način proizvodnje i sistem društvenih odnosa, sa logikom koja se može identifikovati: sudeći po Marxu, radi se o procesu valorizacije vrijednosti. Svakako, uočiti ovaj proces kao pokretačku snagu ili motor kapitalizma ne govori o svemu onome što je potrebno da se kaže o kapitalizmu: to bi bilo jednako tome da se kaže da je objašnjenje anatomije srca i njegovih funkcija dovoljno da se objasni celokupna anatomija ljudskog tela. Kapitalizam je skup kompleksnih procesa i odnosa. Međutim, razumjeti šta je njegovo srce i kako ono radi predstavlja osnovnu analitičku nužnost.“ Arruzza, 2017: 210, 213.
[11] „Marxova kritika političke ekonomije u prvom se redu bavi ekonomskim strukturama kapitalističkog društva (…) No pritom se ne bi trebali odati iluziji da je s analizom temelja kapitalističkog načina proizvodnje već rečeno sve presudno što se o kapitalističkim društvima ima kazati.“ Heinrich 2015: 26.
[12] „Neprekidno održavanje i reproduciranje radničke klase ostaje stalan uslov za reproduciranje kapitala. Kapitalista može mirne duše ostaviti ispunjavanje tog uslova nagonu radnika za održanjem i produženjem vrste.“ Marx 1978: 504.
[13] U toku debate o kućnom radu (domestic labour debate), neke feministkinje (pretežno operaistički orijentirane) tvrdile su da je kućni rad produktivan i da stvara vrijednost (Mariarosa Dalla Costa, Selma James, Leopoldina Fortunati), no pokazalo se da je to pogrešno određenje ovog rada: u strogo konceptualnom smislu reproduktivni rad ne stvara vrijednost. Zato je preciznije reći da reproduktivni rad indirektno utiče na stvaranje vrijednosti, ali ne stvara vrijednost direktno u proizvodnom procesu.
[14] Horgan 2021: 36.
[15] I Andrea Komloši u svojoj opsežnoj istorijskoj studiji o radu pokazuje kako je u kapitalizmu industrijska fabrička proizvodnja postala merilo produktivnosti, a proizvodni rad za koji se dobija nadnica merilo rada. „Izdvajanjem plaćenog rada kao posebne sfere, moralo je doći do preuređenja društvenih odnosa.“ Komloši 2018: 185. Konstituisanje rada iz perspektive kapitala ‒ plaćenog rada koji stvara višak vrijednosti za kapital ‒ kao dominantnog oblika rada, nije izbrisalo druge oblike rada, nego ih je podredilo ovim kapitalističkim impulsima, a Komloši upravo nastoji prikazati koliko se kategorizacija rada s razvojem kapitalizma sve više usložnjava.
[16] O bliskosti intersekcionalizma i marksizma videti: Bohrer Ashley, Marxism and Intersectionality. Race, Gender, Class and Sexuality under Contemporary Capitalism, 2019. O marksističkim uvidima koji ne odbacuju intersekcionalizam, ali ga ipak oštrije kritički propituju, videti: McNally David, Intersections and Dialectics: Critical Reconstructions in Social Reproduction Theory; peto poglavlje naslovljeno „Reproduciranje intersekcija i socijalna reprodukcija“ („Reproducing Intersections and Social Reproduction“) u knjizi Aarona Jaffea Social Reproduction Theory and the Socialist Horizon: Work, Power and Political Strategy; intervju sa Susan Ferguson i Davidom McNallyjem, „Društvena reprodukcija onkraj intersekcionalnosti“; snimak diskusije između Holly Lewis i Ashley Bohrer Intersectional Frameworks and Marxist Analysis.
[17] O poimanju katastrofa i pandemija kroz okvir teorije socijalne reprodukcije, videti: Peer Illner, Disasters and Social Reproduction: Crisis Response between the State and Community.
[18] O tome kako dug nije samo mehanizam koji stvara profit, već i naše potrebe za stvaranjem života podređuje logici kapitala, te konstruira poslušnost i potčinjenost kroz finansijski teror, videti: Lucí Cavallero i Verónica Gago, A Feminist Reading of Debt. Autorke najviše govore o ekonomiji duga u latinoameričkom kontekstu, iz socijalno-reproduktivnog okvira, ocrtavajući transverzalnost feminizma koji povezuje antiekstraktivističke borbe sa borbama za abortus, borbama protiv seksualnog uznemiravanja, femicida i transfemicida, i svih oblika orodnjenog nasilja.
[19] Recimo, Lise Vogel u razumijevanju orodnjavanja stavlja preveliki akcenat na biološke reproduktivne kapacitete. Naravno, Vogel nije banalna poput nekih radikalnih feministkinja i ne tvrdi da su žene opresirane samo na temelju biologije. Ipak, njezin koncept orodnjavanja jeste dosta vezan za biologiju i time ostaje osiromašen, a ne uzima u obzir ni opresiju nad trans i interspolnim ženama. Aaron Jaffe tvrdi da je njezina koncepcija roda preblizu biologije i utoliko esencijalistička. „Sâm rod se misli na biološko esencijalistički način u kojem se pretpostavlja da biološka razlika predstavlja materijalnu osnovu za rodnu diferencijaciju. Ženski rod se ne razvija kao mjesto vlastitih ograničenja, niti kao mjesto razvoja i primjene moći izvan generacijske reprodukcije. Žene su orodnjene i opolnjene (gendered and sexed) na osnovu reproduktivne biologije i, zbog kapitalizma, ograničene na podređenu, ali ipak nužnu ulogu u porodici i ekonomiji.“ Jaffe, 2021: 67. U poglavlju „Telo i rod u teoriji socijalne reprodukcije“ („The Body and Gender in Social Reproduction Theory“), Jaffe na sličnim temeljima kritikuje koncepciju roda i tela Silvije Federici. Ove koncepcije ne uzimaju u obzir sve aspekte složenih načina orodnjavanja (kroz prinude, ograničenja i nadilaženja, želje i potrebe, načine življenja, diskurse…) i time ne ostavljaju dovoljno prostora za promišljanje mogućnosti orodnjavanja koje bi prevazilazile generacijsku reprodukciju.
Horgan Amelia, Lost in Work. Escaping Capitalism. Pluto Press, 2021.
Jaffe Aaron, Social Reproduction Theory and the Socialist Horizon: Work, Power and Political Strategy. Pluto Press, 2020.
Komloši Andrea, RAD: Globalnoistorijska perspektiva od XIII do XXI veka, Albatros Plus, Beograd, 2018.
Endnotes, „The Logic Of Gender. On the separation of spheres and the process of abjection“, Endnotes br. 3, rujan 2013. Prijevod „Logika roda. O razdvajanju direktno i indirektno tržišno posredovanih sfera i prezrenom, mahom ženskom radu“, I deo i II deo.
Marks Karl, Kapital I-III, BIGZ i Prosveta, Beograd, 1973.
McNally David, „Intersections and Dialectics: Critical Reconstructions in Social Reproduction Theory“, u: Social Reproduction Theory: Remapping Class, Recentring Oppression, Bhattacharya Tithi (ur.). London: Pluto Press, 2017.
Illner Peer, Disasters and Social Reproduction: Crisis Response between the State and Community. Pluto Press, 2020.
8. prosinca 2022.Radikalno-feministička moraliziranja i psihologiziranja: povodom (jedne) scene iz The Deuce
U četvrtoj epizodi treće sezone serije The Deuce pojavljuje se i lik Andree Dworkin, historijski postojeće radikalno-feminističke figure. Scena upečatljivo prikazuje veliki spor između antipornografskih i seks-pozitivnih feminizama. S obzirom na određenu renesansu Andree Dworkin u suvremenim feminističkim krugovima, nije naodmet ponovo pročitati njezinu seminalnu knjigu o pornografiji, što bi moglo pokazati kako je Dworkinino stajalište i politički i teorijski nedostatno, te vrlo konzervativno (od čega, uostalom, pati radikalni feminizam uopće). Međutim, i sama alternativa antipornografski versus seks-pozitivni feminizam je vrlo sužena i nedostatna za kvir-marksistički feminizam, koji raspravu pomjera u sferu rada i promišljanja organizacija te otpora kapitalističkim strukturama radnih odnosa. Serija The Deuce ipak ostaje inspirativnija za te drugačije analize, jer usprkos ovoj sceni izlazi iz uskog (rad-fem vs. lib-fem) okvira.
29. studenoga 2022.Dekolonijalna feministička teorija nasilja
Dok su civilizatorski feminizmi usredotočeni na ispravljanje neravnopravnosti u pozicijama muškaraca i žena, dodatno naturalizirajući ove konstrukte, dekolonijalni feminizam propituje društvenu proizvodnju i povijest ovih kategorija, nastalih na temelju kriminalizacije rasijaliziranih i kvir tijela, analizirajući orodnjenu opresiju kao strukturnu. Nasilje se ne misli kao muško, već kao orodnjeno, te kao integralni dio cjelokupne strukture nasilja, potčinjavanja, discipliniranja i eksploatacije. Tako i pristup nasilju nije karceralni, već gradi antikapitalističke analize i prakse zaštite, otvarajući time prostor za drugačije koncepte pravde, samoobranu zajednica, kontinuiranu edukaciju, ali i imaginaciju.
11. prosinca 2021.MeToo u popkulturnim reprezentacijama: lično bez politike
Komparativna analiza prikaza seksualnog i orodnjenog nasilja u filmu Promising Young Woman i mini-seriji I May Destroy You nastoji ukazati na srodnost prve reprezentacije radikalnom feminizmu i na srodnost druge interpretacije intersekcionalnom feminizmu. Pretresajući neke od elemenata kulture silovanja i dotičući momente pristanka, prinude, seksualnog napada uz pomoć narkotika, bola, traume i drugih aspekata osjećajnosti, osvete zbog silovanja, retributivne, restorativne i transformativne pravde, te ukazujući na neraskidive veze orodnjene, rasijalizirane i drugih opresija s klasnom eksploatacijom, tekst zaključuje ukazivanjem na nedostatnost psihologiziranih popkulturnih reprezentacija nasilja. Za progresivnije prikaze potrebna je politika.
15. studenoga 2021.Romski feminizam: od rodno-ravnopravnog preko intersekcionalnog prema socijalno-reproduktivnom pogledu (1. dio)
Biti Romkinja, identificirati se kao romska feministkinja i baviti se romskim feminizmom nisu iste stvari. Usto, romski feminizam nije unison. I dok koncepti bjelačkosti i gadžo-centrizma donekle opisuju specifičnu opresiju Romkinja, feminističke se optike logički i politički razlikuju i prema tome kako se misli kategoriju roda. U vizuri koja je u prvom dijelu ovog triptiha označena kao „rodno-ravnopravni pogled“, rodno uvjetovana opresija naddeterminira sve druge društvene odnose i sukobe: rod kao analitičko-politička kategorija se privilegira, a ako se misli u relacijama s drugim kategorijama kojima se imenuju društvene opresije i eksploatacija, onda je to prema aditivnom metodološkom modelu. Konačni cilj borbi koje se nastavljaju na ovu optiku je ravnopravnost (uz naglasak na normativnoj dimenziji), a ne postklasna jednakost, koja bi pretpostavljala potpunu transformaciju sistema.
29. studenoga 2021.Romski feminizam: od rodno-ravnopravnog preko intersekcionalnog prema socijalno-reproduktivnom pogledu (2. dio)
Za razliku od rodno-ravnopravnih pristupa koji prioritiziraju, a često i singulariziraju kategoriju roda (ili, u goroj varijanti kategoriju pola), intersekcionalni pristupi položaj Romkinja nastoje razumjeti složenije, uzimajući u obzir ne tako lako razlučive intersekcije identitetskih i diskriminacionih osnova, kao i iskustava koje dovode u pitanje identitet. Na temelju takve metodologije, dobijaju se i drugačije statistike, a komparabilni disagregirani podaci daju i drugačiju sliku društvenih odnosa. Razumijevanje romskog feminizma iz ove vizure je istorijski i geopolitički kontekstualiziranije, a paternalističke, spasavalačke i rasističke nijanse u pristupu romsko-feminističkim temama nestaju. Međutim, i ova optika ima svoje manjkavosti: gubi iz vida, ili nema dostatna objašnjenja za sistemski okvir, te pretumačenje koncepta klase iz perspektive klasizma u eksplanatorni okvir strukturne i političke analize. O temeljnim razlikama spram rodno-ravnopravne optike, ali i o drugim teškoćama intersekcionalne, govori se u drugom dijelu triptiha o romskom feminizmu.
16. prosinca 2021.Romski feminizam: od rodno-ravnopravnog preko intersekcionalnog prema socijalno-reproduktivnom pogledu (3. dio)
Nakon analize elemenata rodno-ravnopravne i intersekcionalne optike, posljednji dio triptiha o romskom feminizmu donosi prikaz optike teorije socijalne reprodukcije, koja se ovdje razmatra kao analitički i politički najpotentniji okvir za promišljanje položaja Romkinja, a u sprezi s marksističkim razumijevanjem složenih odnosa rada: i proizvodnog (prije svega kroz ukotvljenost u neformalnu sferu rada) i reproduktivnog (kroz marginalizirana domaćinstva u kojima se socijalno reproducira rasijalizirana radna snaga). Pokazuje se kako je najveći broj Romkinja ne samo dio rasijalizirane, etnicizirane i orodnjene radničke klase, već je njihov položaj zapravo potpuno uključen u kapitalizam. Utoliko su i zagovaranja politike inkluzije promašena, a socijalno-reproduktivni pogled naznačuje jedinu revolucionarnu putanju: antikapitalističku.
31. prosinca 2020.Klasa i identitet: ljubomržnja ili sukonstitucija?
U osvrtu na nedavnu polemiku na književnoj sceni o klasi i autanju, autorica ukazuje na važnost daljnjeg razmatranja kompleksne uloge klasnog položaja u životnim odlukama. Strukturno određenje klase govori o tupoj, nepersonalnoj ekonomskoj prinudi ugrađenoj u kapitalističko društvo, ali ne objašnjava jednoznačno karakter pojedinke_ca. Iako povezana s identitetom, klasa se ne može mehanički derivirati iz identiteta, kao ni obratno.
31. srpnja 2020.Iza leđa korone: rad, kuća i vrijeme
Višak vremena za dokolicu, prividno nataložen u kućanstvima tijekom pandemije korona virusa, zakriva diferencijaciju rada po klasnim, rodnim i rasnim linijama, što autorica razmatra na podlozi teorije socijalne reprodukcije. Uz intenzifikaciju kućanskog, javnog odnosno komodificiranog orodnjenog reproduktivnog rada, na pretpostavljeni stambeni prostor eksternaliziran je i dio proizvodnog rada, bez adresiranja svih njegovih materijalnih dimenzija i pojačano prekarne izvedbe, dok je istovremeno veliki broj radnica i radnika van kućanstava nastavio obavljati onaj rad koji je neophodan za svakodnevno namirivanje potreba društva.
14. prosinca 2019.Inkluzija kao depolitizacija romske zajednice
Kulturalizacija romske zajednice kao najbrojnije europske manjine, odnosno njezina konstrukcija kao etničkog partikulariteta kroz modele politike inkluzije koji se u Europi provode posljednjih desetljeća, relativizirala je sistemsku marginalizaciju Romkinja i Roma, dodatno produbljenu neoliberalizacijom mehanizama socijalne države. U osvrtu na zbornik Romi između multikulturalizma i politike štednje (2018) autorica ukazuje na politički instrumentalizirane, neučinkovite institucionalne strategije i programe inkluzije Roma u Srbiji, stavljajući ih u širi kontekst tretmana romskih zajednica diljem Europe.
1. ožujka 2018.Dok se svaka kuharica ne politizuje
Dovođenje u pitanje eksplanatorne moći historijsko-materijalističke analize eksploatacije žena nije samo udaljilo feminističku borbu od socioekonomskih pitanja, nego i otvorilo put aproprijaciji progresivnih dosega socijalističkog i marksističkog feminizma. Iz 9. broja časopisa Stvar prenosimo tekst u kojem Maja Solar analizira položaj žena u carističkoj Rusiji i nakon Oktobra, ukazujući na važnost promišljanja „ženskog pitanja“ kao dijela klasne borbe i emancipatornih dosega revolucionarnog nasljeđa u području socijalnih, ekonomskih i političkih prava, koja su danas ponovo pod direktnim udarom kapitala.
30. svibnja 2022.Proglas Kolektiva rijeke Combahee
Combahee River Collective sačinjavale su Crne lezbijske feministkinje i socijalistkinje koje su tijekom druge polovine 1970-ih prokrčile put važnim borbenim konceptima, političkim artikulacijama i antikapitalističkim praksama. Smatra ih se pretečom lijevih struja intersekcionalnog feminizma, jer su promišljanje oslobođenja Crnih žena utemeljivale kao oslobođenje svih potlačenih od isprepletenih vrsta opresije i eksploatacije koje kapitalistički sistem strukturno proizvodi i reproducira.
16. kolovoza 2020.J.K. Rowling i bjelačka supremacistička historija „biološkog spola“
Slavna spisateljica J.K. Rowling već godinama koristi svoju platformu u svrhu transfobne agitacije, a sve pod krinkom tobožnjeg feminizma i znanstvene utemeljenosti „biološkog spola“. Iako se rasprava o njezinoj hobističkoj netrpeljivosti može činiti irelevantnom, riječ je o idejama koje, osim što imaju dalekosežne posljedice po sigurnost, kvalitetu života i dostojanstvo transrodnih osoba, svoje korijene vuku iz viktorijanskog znanstvenog rasizma, seksizma i homofobije. U tekstu se ukazuje na isprepletenost evolucionističke i eugeničke misli 19. stoljeća sa suvremenim „rodno kritičkim feminizmom“.
31. prosinca 2018.Zamke radikalnog feminizma
Zbog sve brojnijih netrpeljivih istupa pobornica trans-isključujućeg radikalnog feminizma (TERF), već se neko vrijeme preispituje pozicija radikalnog feminizma na lijevom dijelu političkog spektra. Netrpeljivost prema trans osobama, posebice ženama, ponovo je vidljivim učinila njegove teorijske manjkavosti, poput transhistorijske definicije uzroka opresije žena, kao i izostanka klasne analize. Pročitajte prijevod teksta Erice West o razlikama između radikalnog i crvenog feminizma, te političkoj promašenosti separatističke strategije radikalnog feminizma koja iz progresivnih borbi isključuje klasno deprivilegirane muškarce i trans osobe.
31. kolovoza 2021.Šta je sve od crno-feminističkog značaja?
Ako se Crni feminizam ne misli iz perspektive zasebnih opresija, isključivo kao feminizam za Crne žene, već iz emancipatorne perspektive univerzalnosti u kojoj se različite osi dominacije i eksploatacije promišljaju kao čvrsto uvezane u sistem kapitalizma, onda Crni feminizam postaje označitelj za ujedinjene antikapitalističke borbe. Na taj način i okupacija Palestine i diskriminacija trans osoba i ukidanje policije te drugih kapitalističkih institucija, kao i kolektivna briga itsl., čine polje crno-feminističke borbe, o čemu na panelu o paralelama između Crnog feminizma i pokreta Black Lives Matter govore Charlene Carruthers, Reina Gossett i Barbara Smith.
28. prosinca 2021.Jugoslovenska – socijalistička – feministička istorija
Nije samorazumljivo iz kojih se pozicija interpretira historija jugoslavenskog socijalističkog puta ka emancipaciji žena, pa ni iz kojih feminističkih pozicija. Interpretacije koje prioritiziraju rodnu optiku kao samostalnu, odnosno pretpostavljaju žensko djelovanje kao autonomno, najčešće ističu tobožnji kontinuitet između građanskih i socijalističkih struja, mehanički prenose anglosaksonsku periodizaciju feminizma na tzv. tri vala i dekontekstualizirano kaleme zapadnjačke hladnoratovske kategorije na jugoslavenske okolnosti. Međutim, postoje i lijeve feminističke interpretacije, koje uviđaju da rodna emancipacija nije sekundarni ili izvedeni, već neodvojivi dio radničke i socijalističke emancipacije – riječ je o jednoj borbi s mnoštvom lica. Iz ove vizure se pokazuje kako teza da nakon AFŽ-a nije bilo ničeg previđa ključna feminističko-socijalistička dostignuća u polju socijalne reprodukcije.
27. prosinca 2017.Pet funti godišnje
Povijesna aproprijacija borbe za žensko pravo glasa od strane buržoaskih feminističkih pokreta, do danas uspješno marginalizira doprinose lijevih feministkinja sufražetskom pokretu, a pritom i dimenziju egalitarnosti u kojoj se ogledaju ograničenja liberalne pozicije, koja uspjehom naziva činjenicu da je aktivno i pasivno pravo glasa bilo izboreno za ograničen broj privilegiranih žena. Andreja Gregorina, voditeljica marksističko-feminističkog kružoka FEMATIK, u okviru kojega se promišljala ova tema, ukazuje na demarkacije u polju političke participacije i subjektivacije žena te na važnost socijalističke agende kao zaloga radikalizaciji feminističke borbe.
28. lipnja 2020.Onkraj logike paralelnih pokreta: treći feministički val kao klasna formacija
Oslanjajući se na kritiku „logike paralelnih pokreta“ Lise Vogel, Cinzia Arruzza nadopunjuje teoriju socijalne reprodukcije klasnom analizom. Međutim, pojam klase kod Marxa je ambivalentan, a u marksističkoj tradiciji najčešće gravitira između objektivističkih i političkih interpretacija. Nastojeći da uobliči dinamičniji koncept klase, Arruzza se posebice nadovezuje na distinkciju Meiksins Wood, koja razumije klasu kao rezultat neurednog i složenog historijskog procesa klasne formacije, odnosno samokonstitucije, koji iziskuje i iskustvo borbe, a baziran je i na klasnoj situaciji, odnosno pozicioniranosti pojedinki i pojedinaca unutar društvenih hijerarhija sukladno objektivnim kriterijima. Ovakvo tumačenje omogućava da se uvidi kako i novi val feminističkih borbi – u čijem je središtu štrajk kao pokretačka snaga procesa feminističke antikapitalističke subjektivacije – ima klasni karakter. Donosimo snimku i tekstualni pregled predavanja.
31. prosinca 2020.Feminizam i transfobija
Recentno jačanje transfobije u feminističkim i kvir prostorima očituje se u osnivanju trans-isključujućih organizacija ili preokretanjem politika postojećih u tom smjeru, kako bi se ucrtale granice između feminizma i LGB aktivizma u odnosu na trans organiziranje na međunarodnoj (LGB Alliance u Velikoj Britaniji s ograncima u Brazilu, Australiji, SAD-u...) i regionalnoj razini (Marks21, Lezbejska i gej solidarna mreža...). Transfobne politike nedavno je javno prigrlio i Centar za ženske studije u Zagrebu. Te se politike nastoje racionalizirati nizom pojednostavljenih tvrdnji koje apeliraju na „zdravi razum“ i opća uvjerenja, onkraj teorijskih i empirijskih uvida. Ovaj tekst nas u formi FAQ-a, s uvodnim osvrtom, vodi kroz diskurs i logiku kojima se ta racionalizacija odvija, a nastao je u kontekstu ad hoc antikapitalističke kvir inicijative feministkinja i feminista protiv transfobije.
31. prosinca 2018.Socijalna reprodukcija: izvor života u kapitalizmu
Kapitalistički status quo, odnosno mogućnost nastavka globalne proizvodnje i akumulacije kapitala inherentno je vezana uz oblike discipliniranja reproduktivne sfere. U periodima ekonomskih kriza kapital pojačano spušta cijenu nadnice te prebacuje troškove egzistencije na produktivni, a osobito reproduktivni rad, temeljni resurs te „historijski i analitički preduvjet kapitalističkog načina proizvodnje“.
