Vladimir Milenković
20. lipnja 2023.
Materijalistička kritika građanske jugonostalgije
Postoje različite jugonostalgije, među kojima je i ona (malo)građanskog ili liberalnog tipa. Osim fokusa na određeni (uži) period Jugoslavije, ideju socijalizma razmatra kroz pojednostavljenu predstavu povijesti kao sukoba „modernizma“ i „antimodernizma“, te „individualizma“ i „kolektivizma“. Socijalizam se zamišlja više kao „životni stil“, ispražnjen od emancipatornog političkog sadržaja, a nit vodilja zapravo je uklapanje u svjetski poredak slobodnog tržišta – ova kulturna imaginacija prije svega žali što je propuštena karta za „pravi“ kapitalizam. Za razliku od idealističkog historijskog pristupa, materijalistička analiza Jugoslaviji pristupa kroz analizu klasnih odnosa, a umjesto na potrošačke standarde, usredotočuje se na radničku participaciju u proizvodnji (samoupravne ekonomije, politike, tendencije, krize i neuspjehe). Materijalistička analiza državnog socijalizma utoliko nije nostalgična, nego kritička.
Dovršenjem procesa restauracije kapitalizma na našim prostorima, kao i „smenom generacija“ koja se odigrala u poslednjih trideset godina, liberalna, građanska, odnosno srednjoklasna jugonostalgija preuzela je primat među optikama pozitivne idealizacije socijalističke Jugoslavije. Srednja klasa, deiluzionirana svojim prekarnim položajem u društvu kapitalističke (polu)periferije, gde se nalazi pod permanentnom pretnjom gubitka položaja i prelaska u redove radničke klase ili ekonomske emigracije, svoje je utočište pronašla u ideološkoj imaginaciji jugoslovenske modernizacije. Međutim, za kojom slikom Jugoslavije toliko čezne srednja klasa?
Iako je jugoslovensko društvo najdinamičniji privredni rast ostvarilo 1950-ih godina, ovaj period nije u centru te imaginacije. On se predstavlja kao sivi period komunističke totalitarnosti, tobožnjeg gušenja ličnih sloboda, „surovog“ kolektivizma. Nasuprot tome, u fokusu građanske jugonostalgije nalazi se mitologizovana slika Jugoslavije od sredine šezdesetih do sredine osamdesetih godina, kao društva ekonomskog blagostanja koje je navodno obezbedilo meritokratski princip profesionalnog ostvarenja i uzlazne socijalne mobilnosti, te ličnu slobodu uprkos uzusima jednopartijskog sistema.
Predmet nostalgije tako postaju robe široke potrošnje iz jugoslovenske proizvodnje, jugoslovenska brutalistička arhitektura sa naglaskom na modernističke spomenike NOB-u, jugoslovenski turizam, jugoslovenski rokenrol, pa čak i elementi koji izlaze iz stroge matrice urbane srednje klase, kao što je novokomponovana narodna muzika, čije nostalgične trope, primerice, eksploatiše film Toma.
Kako su se dramski umetnici nametnuli kao tribuni malograđanskog mentaliteta i elitističkog resantimana, radi ilustracije teze uzećemo jednu izjavu Mirjane Karanović o njenom jugoslovenskom identitetu:
„Učila sam u školi i kod kuće da nisu važni ni vera, ni nacionalnost, da su važni ljudi. Čitala sam za lektiru dela iz čitave te velike zemlje i učila o istoriji, gledala sam predstave, TV drame i filmove na svim jezicima i dijalektima koji su postojali. Mladinsko gledališče, Kugla glumište, Oslobođenje Skoplja, Festival MESS, Paolo Mađeli, Dušan Jovanović, Dejan Mijač. U mojoj domovini su bila sva ta prelepa mesta: Hvar, Ohridsko jezero, Pohorje, Crno jezero na Durmitoru, Đavolja varoš, Motovun, Sveti Stefan, kafana T’ga za jug u Skoplju, pulska Arena. Azra, Film, Idoli, Orgazam, Haustor. Za mene je Jugoslavija bila najlepša i najuzbudljivija zemlja na svetu.“
O jugoslovenskom bismo identitetu iz ispovesti Mirjane Karanović mogli zaključiti da je bio kosmopolitski, jer biti Jugosloven nije nacionalna odrednica već ideja „građanina sveta“ koji gleda ko je kakav čovek, a ne koje je nacionalnosti. Naviknut da uživa u lepšim stranama života, u umetnosti, turističkom i ugostiteljskom izobilju, kvalitetnoj popularnoj kulturi, dobrom starom rokenrolu, on transcendira uskogrudnost nacionalnog identiteta. Jugosloven je lepa duša koja je zahvaćena vrtlogom istorije potisnuta na marginu društva, gde je osuđena da bude čuvar poslednjih vrednosti humaniteta u nehumanom društvu.
Na istoj liniji jugonostalgije je i dramaturškinja mlađe generacije Minja Bogavac, koja smatra da je multikulturna Jugoslavija bila preteča EU, odnosno još bolja od EU, jer:
„Imali smo socijalizam, imali smo ideju bratstva i jedinstva naroda i narodnosti, to su bili pokušaji uspostavljanja društva zasnovanog na socijalnoj pravdi. Danas, takvih država, u svetu više nema i zato mislim da je Jugoslavija bila najbolji državni pilot projekat koji se desio u istoriji novog veka. Znam da se završilo loše, potpuno mi je jasno da eksperiment nije uspeo, ali i dalje mislim da moramo da priznamo: bila je to odlična ideja! Nismo bili spremni za nju, ali – bila je odlična!“
Iako Minja Bogavac izričito pominje socijalizam, on ipak ostaje u kontekstu jedne eksperimentalne ideje koja nije mogla da zaživi u našim narodima. Kolektivni „mi“ nismo bili spremni, jer su sile etnonacionalističkog provincijalnog duha (palanke) odnele prevagu nad kosmopolitskim Jugoslovenima. Dakle, krive su mase koje nisu dorasle ideji punog građanskog ostvarenja u državi blagostanja; njihov smrad ugušio je kratak dašak vetrova Skandinavije na Balkanu.
Iako ove izjave deluju kao arbitrarna zapažanja i subjektivni utisci, one zapravo imaju određenu objektivnu težinu jer na „zdravorazumskom“ i „svakodnevnom“ nivou reprodukuju ideološku interpretaciju moderne srpske istorije Latinke Perović i niza istoričara pod njenim uticajem. Zrela koncepcija Latinke Perović, prema kojoj politički život oblikuje borba između „dominantne“ i „neželjene“ elite, na temeljan je način razmontirana u knjizi Mire Bogdanović Elitistički pasijans, stoga u okvirima ovog teksta nećemo dublje zalaziti u elaboraciju. Umesto toga, razmotrimo izjavu istoričara mlađe generacije, Perovićina epigona Milivoja Bešlina:
„Posle smena političkih elita Srbije i Hrvatske, zaista je prestala mogućnost da se unutarjugoslovenski odnosi i sporovi rešavaju demokratskim putem, otvorenim dijalogom i razgovorima. Dogmatske i konzervativne elite koje su došle umesto njih, većinu problema su gurale pod tepih represivnim metodama. Problemi time nisu nestajali. Uz to, smenom liberala u Srbiji, dat je vetar u jedra konzervativizmu, pa i nacionalizmu. Najkonzervativniji titoisti iz 1970-ih deceniju i po kasnije su bili gorljivi podržavaoci Miloševića i srpskog nacionalizma.“
Prema ovoj interpretaciji jugoslovenske istorije, najznačajniji događaji koji su zapečatili sudbinu Jugoslavije bili su gušenje MASPOK-a 1971. i, pre svega, čistka srpskih liberala 1972. godine. Liberalno rukovodstvo republičkih partija, „demokratske snage“ koje su težile daljoj liberalizaciji jugoslovenske ekonomije i konfederalizaciji republika, ugušeno je od konzervativnih snaga saveznog rukovodstva i „duboke države“ oličene u saveznoj službi državne bezbednosti.
Dakle, prema liberalnom tumačenju, tragedija jugoslovenske istorije očituje se u tome što je šansa za kapitalističku transformaciju društva postojala već krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina, ali je nepovratno propuštena. Jugoslavija je nakon perioda rapidne industrijalizacije mogla da se u potpunosti integriše u svetski sistem slobodnog tržišta, čime bi se kao ravnopravna partnerica pridružila zapadnoevropskim državama.
Građanska jugonostalgija za ovim periodom istorije utoliko ne nosi nikakvu socijalističku sadržinu, već predstavlja resantiman zbog izgubljene šanse „tranzicije po meri čoveka“, „dobrog“ kapitalizma koji bi osiguravao pozicije srednje klase u društvenoj stratifikaciji. Na tom planu odigrava se salto mortale u kojem se centralističke jugoslovenske težnje izjednačavaju sa nacionalističkima, kao nositeljke kolektivističkog duha koji guši ostvarenje građanskog ideala individualnih sloboda. Kako ispravno primećuje Branislav Dimitrijević:
„Jugonostalgija je otuda pre svega nostalgija za kulturnom imaginacijom postsocijalističke tranzicije koja započinje kroz liberalno-reformističke procese u Jugoslaviji upravo tokom šezdesetih.”
Ovakve mispercepcije jugoslovenske istorije proizilaze iz idealističkog pristupa tumačenju istorijskog procesa, odnosno iz inherentnih ideoloških ograničenja liberalne paradigme. Naime, istorijski proces striktno se svodi na političku dimenziju, u kojoj se različiti reprezenti na različitim pozicijama bore oko pitanja modernizacije, koju se shvata isključivo kao otvorenost prema liberalnim vrednostima slobodnog tržišta i građanskog individualizma. Različiti akteri, uprkos klasnim interesima koje reprezentuju, tako bivaju postavljeni na jednu od dve osi u ovom permanentnom konfliktu „kolektivista“ i „individualista“, „modernista“ i „antimodernista“.
U ovakvoj interpretaciji istorijskog procesa, moguće je, recimo, da Aleksandar Ranković (šef OZNA-e i UDB-a) i Borisav Jović (kasnije Miloševićeva „desna ruka“), budu na „istoj strani istorije“, kao „konzervativci“ koji su opstruirali modernizacijske tendencije. Štaviše, postoji izvesna „tajna veza“, gde je Rankovićev dogmatski komunizam tobože „evoluirao“ u srpski nacionalizam tokom sedamdesetih i osamdesetih godina, u skladu sa tezom da oba spaja autoritativni i kolektivistički odnos prema društvu. Iza ovog stava stoji drugosrbijanski narativ prema kome je pad Rankovića iznedrio jednu nacionalističku opoziciju koja će postepeno preuzimati vlast u Srbiji. Na tom tragu se Latinka Perović o Rankovićevoj sudbini sugestivno pita:
„Ako u mladosti on [Aleksandar Ranković] nije našao komunizam, nego komunizam njega ’kao sredstvo i podatan materijal’, nije li ga na pragu starosti tako našao i nacionalizam?“
U pitanju je jedna istorijska transverzala u kojoj se menjaju ideološki predznaci, ali zajednički ostaje ideal „zatvorenog“ društva i vrednosti koje iz toga proizilaze.
Ovoj „aksiološkoj“ postavci istorijskog procesa treba suprotstaviti materijalistički pristup, da bismo pokazali kako je takva idejna koherencija „konzervativne elite“ naprosto ideološka fikcija liberala. Dovoljno je uporediti stavove Rankovića i Jovića prema fundamentalnim ekonomskim pitanjima, kako bismo uvideli da je Ranković zapravo bio najmoćniji protivnik ekonomske liberalizacije („antimodernist“) u prvoj polovini šezdesetih godina, što je u velikoj meri doprinelo njegovom „padu“ 1966., dok je Jović učestvovao u timu Kire Gligorova koji je sprovodio program privredne reforme usmerene upravo na otvaranje jugoslovenskog društva tržišnim procesima („modernist“), odakle i počinje njegov politički uspon.
Takođe, u ovu sliku „dogmatske i konzervativne elite“, kako je karakteriše Bešlin, teško je svrstati i samog Miloševića, koji stupa na političku scenu sa pozicije direktora Beobanke, upravo kao najreprezentativniji izdanak nove tehnokratske klase koja je težila daljoj ekonomskoj liberalizaciji.
Dakle, važno je imati u vidu da se istorijski proces ne odvija prateći osi temeljnih „ideja“ ili „vrednosti“, kako nam to prezentuju liberalni istoričari, već kroz klasnu borbu oko suprotstavljenih klasnih pozicija iz kojih se formiraju ideološki odnosi spram društvene stvarnosti, koji proizvode ideje o društvu. Kroz ovakav materijalistički pristup istoriji, moguće je demistifikovati ideološke mispercepcije jugoslovenske istorije, te uspostaviti politički odnos prema srednjoklasnoj jugonostalgiji.
* * *
Kao što je pomenuto ranije, u fokusu građanske jugonostalgije nalazi se period od sredine šezdesetih do sredine osamdesetih. Međutim, ovaj period ne predstavlja „zlatno doba“ Jugoslavije, već suprotno tome, razvoj i kulminaciju krize jugoslovenskog društva, koja je uzrokovana prodorom kapitalističkih odnosa u socijalističko društvo[1].
Nakon dinamičnog i ekstenzivnog razvoja pedesetih, koji je bio nošen velikim infrastrukturnim projektima usmerenima ka transformaciji iz agrarnog u industrijsko društvo, uz pokušaj samoupravnog socijalističkog upravljanja sredstvima za proizvodnju, već početkom 1960-ih dolazi do usporavanja rasta sistema, te ozbiljnijih razmimoilaženja i sukobâ oko daljeg pravca razvoja jugoslovenske privrede među frakcijama političke elite. Mesta tihog sukoba bila su pitanja deetatizacije privrede i liberalizacije tržišta, te pitanje dubljeg prodora samoupravnih principa (obe tendencije legitimisale su se kao samoupravne).
Ovaj sukob rezultira pobedom koncepcije koja je smatrala da je rešenje za prevazilaženje zastoja u jugoslovenskoj privredi reorijentacija privredne politike na „zakone ponude i potražnje“ Nasuprot tome, poražena je ideja nastavka razvoja kroz insistiranje na planskoj privredi. Odlučeno je da se privrednim preduzećima osigura veća autonomija u ekonomskom odlučivanju, a investicione politike premesti u ruke „ekonomskih stručnjaka“, koji će ih prilagoditi „tržišnim zakonomernostima“ – nasuprot dotadašnjem političkom diktatu partijskih kadrova, dirigovanoj privredi i velikim infrastrukturnim investicijama.
Ova ideja je 1964. i 1965. materijalizovana nizom mera fokusiranih na otvaranje puta slobodnijem delovanju tržišnih odnosa u privredi, kao i na rast ličnih dohodaka, kako bi se u skladu s time stimulisala potrošnja i generisao rast privrede, a 1966. se donosi petogodišnji plan koji treba da sprovede privrednu reformu. Namera nove političke elite bila je da nakon perioda ubrzane industrijalizacije prebrodi zastoj u jugoslovenskoj privredi kroz tešnje uključivanje u svetsko tržište, odnosno ukidanje carinskog protekcionizma i uvođenje tržišnog principa unutar domaće privrede kako bi na konkurentan način mogla da učestvuje na svetskom tržištu.
Rezultati ove privredne reforme bili su katastrofalni, kako u ekonomskom, tako i u političkom te socijalnom pogledu. Prodor tržišnog principa u jugoslovensko socijalističko društvo dovodi do naglog povećanja društvenih razlika, rasta nezaposlenosti i formiranja nove klase stručnjaka koja postaje stvarni gospodar akumulacije. Državni kapital prenosi se na banke, što proizilazi iz uverenja da će one bolje raspolagati akumulacijom u novostvorenim tržišnim uslovima, i prouzrokuje stvaranje nove elite, van bilo kakve demokratske kontrole u bankarskom i trgovinskom sektoru.
Ovo društveno raslojavanje prati dalje usporavanje razvoja privrede. Ekonomski učinci reforme suprotni su očekivanima. Rast društvenog proizvoda u društvenom sektoru smanjuje se u periodu od 1954-1965. sa 9,7 posto na 6 posto u periodu od 1966-1970. Uprkos ovom padu društvenog proizvoda beleži se rast ličnih dohodaka u povećanom rasponu, kao indikatoru socijalnog raslojavanja. Ovaj porast ličnog dohotka stimulisan je u skladu sa neoklasičnim ekonomskim uverenjima kreatora reforme da je široka potrošnja generator privrednog rasta i razvoja.
Paralelno sa centrifugalnim silama tržišta koje su raslojavale jugoslovensko društvo, kako u pogledu imovinske stratifikacije, tako i u produbljivanju jaza između razvijenih i manje razvijenih jugoslovenskih republika i pokrajina, krajem šezdesetih odvija se i suštinska reorganizacija Saveza komunista, prouzrokovana žestokim sukobom unutar frakcija vladajuće klase.
Napetost između centralista, na čelu sa Aleksandrom Rankovićem, i federalista, čije su najistaknutije ličnosti bili Kardelj i Bakarić, nakon privredne reforme dobija oblik otvorenog sukoba. Sukob kulminira „aferom prisluškivanje“, gde Služba državne bezbednosti na čelu sa Rankovićem biva optužena za prisluškivanje Brozove rezidencije, a sam Ranković isključen iz političkog života na čuvenom Brionskom plenumu 1966. godine.
Pobeda federalista rezultira procesom federalizacije Saveza Komunista Jugoslavije, koji počinje da funkcioniše više kao unija republičkih partija. Princip demokratskog centralizma pritom nije napušten, već samo prenet sa saveznog na republički nivo. Paralelno sa tim, kroz niz ustavnih amandmana od 1967. do 1971. na suštinski se način transformiše skupštinski sistem, uvođenjem procesa pod nazivom „federiranje federacije“, u kojem se političke odluke donose posredovanjem između različitih interesa i dogovorom republičkih partijskih elita. Međutim, ovaj splet političkih i ekonomskih procesa predstavlja šok za socijalističko društvo, u kojem se pojavljuje niz sukobljenih klasnih i klasno-frakcijskih interesa između kojih nije lako posredovati.
* * *
Istorijski, protivrečnosti socijalističkog društva posredovane su određenim klasnim kompromisom između birokratske elite i širokih narodnih masa. Prvobitna klasna struktura jugoslovenskog društva nakon 1945. predstavlja klasičan staljinistički model birokratizacije partijske avangarde, koja postaje nova vladajuća klasa. Ova vladajuća klasa doduše nije buržoaska, već državno-socijalistička. Iako kapitalom, zemljištem i sredstvima za proizvodnju koji su u državnom vlasništvu ne raspolaže vlasnički, kao birokratski aparat ipak postupa kao da ima svojinska ovlašćenja, odnosno imenuje direktore proizvodnje i diriguje investicijama te celokupnim privrednim razvojem. Radnička klasa i zadružni seljaci ostaju u nadničnom odnosu spram države kao titulara kapitala.
Razvoj državnog socijalizma u prvim godinama FNRJ takođe je nošen klasnim kompromisom između širokih narodnih masa i upravljačkog sloja, koji je postignut opštom mobilizacijom sa ciljem izgradnje i rapidne industrijalizacije zemlje radi postavljanja temelja socijalističke transformacije čitavog društva. Iako već u prvim godinama dolazi do procesa birokratizacije, vladajuća klasa prožeta je snažnom doktrinarnom socijalističkom svešću i posvećenošću emancipaciji širokih masa, izgrađenima u doba ilegale i rata.
Nakon rezolucije Informbiroa 1948. i sukoba sa SSSR-om, vladajuća klasa morala je da pronađe novi način legitimacije, drugačiji put u socijalizam od ostatka Istočnog bloka, pa se 1950. donosi Zakon o samoupravljanju, koji će preoblikovati prvo ekonomski, a zatim i politički sistem Jugoslavije, te uvesti novu dinamiku u klasni kompromis vladajuće (birokratske) i radničke klase.
Transformisanjem vlasništva iz državnog u društveno, upravljanje preduzećima prepušteno je radničkim kolektivima. Iako su planiranje privrednog razvoja i investiciona politika ostale čvrsto u rukama političke elite, a samoupravljanje uvedeno odozgo kao vid demokratskog samoograničavanja moći vladajuće klase, tim je činom uspostavljen pravni okvir potencijalne realne participacije radničke klase u ekonomskom odlučivanju.
Ustavni zakon iz 1953., proglašen kao „povelja društvenog samoupravljanja“, uvodi dvodomnu skupštinu u kojoj se, pored Saveznog veća, ustanovljuje i Veće proizvođača, s namerom da se radničkoj klasi omogući prodor i u političku sferu odlučivanja. Nakon više od decenije iskustva radničkog samoupravljanja na ekonomskom planu, ustav iz 1963. trebao je da transformiše čitav društveni život na temelju ideje samoupravljanja, te detaljno normira sistem samoupravnog socijalizma.
Taj drugi ustav socijalističke Jugoslavije, nazvan i „povelja samoupravljanja“, zamišljen je tako da umanji ulogu države naspram samoupravnih organizacija. Skupština se u isti mah određuje kao vrhovni organ vlasti, ali i društvenog samoupravljanja, a Veće proizvođača se proširuje u četiri veća radnih zajednica: Privredno, Socijalno-Zdravstveno, Prosvetno-kulturno i Organizaciono-političko. Ovakva ustavna rešenja pokazuju nameru da se prodube samoupravni odnosi u društvu, međutim, kako primećuje Goran Marković:
„Ključna protivrječnost ovog ustava bila je u tome što nije pružio izričite institucionalne garantije prevlasti radničke klase u organima samoupravljanja, uključujući tu i državne organe koji su određeni i kao organi samoupravljanja.“
Dakle, pedesete i prvu polovinu šezdesetih godina odlikuje protivrečan razvoj. Vladajuća klasa crpi svoj legitimitet iz ideje transformacije društva na temelju samoupravljanja, i uvođenjem institucije radničkog odlučivanja daje institucionalni okvir artikulacije interesa radničke klase. Međutim, u isti mah sistem obezbeđuje neravnotežu u toj raspodeli moći jer birokratska klasa želi zadržati prerogative odlučivanja, što koči realizaciju institucija samoupravljanja.
Ovaj napeti klasni kompromis napušta se sredinom šezdesetih, kada se, prema rečima Darka Suvina:
„Oligarhija [se] okrenula od saveza, koliko god prešutnog i diktatorskog, s radničkom klasom i intelektualcima, koji je imao uporište u samoupravljanju, ka njihovoj marginalizaciji (a time i getoizaciji samoupravljanja).”
Marginalizacija samoupravljanja na delu je zato što takav klasni kompromis nije mogao da funkcioniše u prodoru tržišnih odnosa – radnički saveti kao institucije radničkog samoupravljanja predstavljali su suštinsku prepreku akumulaciji tržišnog kapitala. Radničko samoupravljanje istiskuje nova, tehnokratska frakcija vladajuće klase, koja nastaje u susretu partijske elite i zahteva međunarodnog tržišta za „profesionalizacijom“ upravljanja.
Raspolažući akumulacijom, nova tehnokratska frakcija vladajuće klase sve više pretenduje na ostvarivanje političke vlasti, a njenom rastu doprinosi i komplikovanost jugoslovenskog pravno-političkog sistema, koji je potiskivao demokratičnost samoupravljanja na račun pravne i ekonomske ekspertize. Kroz doktrinu koja je dalji razvoj društva videla u podizanju ličnog dohotka koji bi bio usmeren na potrošnju, ova nova klasa zasniva svoj legitimitet na obećanju blagostanja putem razvoja tržišta.
Umesto radničke participacije u procesu proizvodnje, razvojni put Jugoslavije vidi se u obezbeđivanju potrošačkog standarda. Sa rastućim ekonomskim raslojavanjem društva, ova nova frakcija vladajuće klase targetira novoformirani srednji sloj stanovništva kao svog prirodnog saveznika.
Prodorom spontaniteta tržišnih sila narušava se klasni kompromis elite i širokih narodnih masa, te sukobljeni interesi više nisu mogli da se razreše, što generiše niz političkih kriza krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih. Od pobune na Kosovu 1968. koja je ugušena ulaskom tenkova u Prištinu i levičarskih studentskih demonstracija na univerzitetima u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani iste godine, preko hrvatskog MASPOK-a 1971. godine, do frakcijskih borbi i čistke liberala u Srbiji 1972. godine, izgledalo je kao da se Jugoslavija raspada po šavovima.
Tokom ovih političkih kriza, ostvaruje se nova konfiguracija klasnih odnosa u kojoj tehnokratska klasa paktira sa republičkim političkim elitama, što dodatno produbljuje jaz među republikama. Ovo se na različite načine očituje u dve najveće republike: Srbiji i Hrvatskoj. Dok u Hrvatskoj sa rukovodstvom Savke Dabčević-Kučar i Mike Tripala ovaj pakt dobiva svoj politički oblik u jednoj konfederalističkoj poziciji sa elementima nacionalizma, u Srbiji konfederalistička pozicija dobiva naglašeno ekonomsko-liberalni karakter.
Rukovodstvo Saveza Komunista Srbije na čelu sa Nikezićem prelazi u oštru opoziciju samoupravnim snagama, na najneposredniji način reprezentujući interese tehnokratske klase. Iako samoupravljanje nije bilo otvoreno napadano, postojala je snažna tendencija njegove marginalizacije. Srpski liberali zalagali su se za dalju koncentraciju kapitala kroz ukrupnjivanje privrednih jedinica, i za promovisanje kapital-odnosa, pre svega u bankarstvu i trgovini na veliko. Ove izrazito antisamoupravne tendencije privremeno su savladane smenom srpskog rukovodstva 1972. godine, na inicijativu Josipa Broza Tita, koju su sproveli stari kadrovi Petar Stambolić i Dragoslav Marković.
Međutim, iako su Nikezićevo rukovodstvo zamenili neutralni birokrati zainteresovani za očuvanje statusa kvo, unutar jugoslovenske elite nije bilo snaga koje su imale agilnosti za dalje razvijanje samoupravljanja, a same institucije samoupravljanja, usled sistemskih ograničenja, nikad nisu zadobile dovoljnu autonomiju kako bi se razvijale vlastitim snagama. One su nepovratno reducirane na puku formu, a posledice prodora tržišne ekonomije u jugoslovensko društvo – akumulacija kapitala u rukama tehnokratskih struktura i uzurpacija političke vlasti – ostavile su krvavi pečat na jugoslovenskom društvu.
Društvene snage koje su nastale usled otuđenja akumulacije i uspostavljanja kapital-odnosa (u uslovima frakcijskih borbi republičkih rukovodstava), predstavljale su centrifugalnu silu koja je u narednih dvadeset godina razarala jugoslovensko društvo. Rast nacionalizma dolazi kao nova legitimacijska ideologija otuđenih republičkih elita koje su nameravale da svoj politički kapital transformišu u ekonomski.
* * *
Materijalistički pristup istorijskom procesu koji će sagledavati dinamiku klasne borbe kao nosioca političkih procesa, utoliko pokazuje da tzv. borbe između „modernista“ i „antimodernista“ predstavljaju liberalnu ideološku fikciju, koja proizilazi iz nostalgične želje za jednim „boljim kapitalizmom“ koji nikad nije bio ostvaren. Kritika srednjoklasne jugonostalgije za nultim periodom „postsocijalizma“, odnosno ranom fazom restauracije kapitalističkih odnosa u SFRJ, koja započinje još 1960-ih, može biti sprovedena samo kao marksistička evaluacija neuspeha realne transformacije jugoslovenskog društva prema samoupravnim principima.
Bilješke:
[1] Jugoslavija se u tekstu tretira kao društvo državnog socijalizma unutar kojeg se dogodio pokušaj provođenja originalnog projekta samoupravljanja. Kao takva, bila je suočena sa dve temeljne protivrečnosti. Prva protivrečnost bila je zajednička svim državama realnog socijalizma – iako je revolucijom došlo do kolektivizacije vlasništva nad sredstvima za proizvodnju, vlasnička ovlašćenja našla su se u rukama nove birokratizovane partijske elite, što je dovelo do reprodukcije klasnih razlika i nadničnih odnosa na drugačijim osnovama. Druga protivrečnost, specifična za jugoslovenski projekat, tiče se realizacije samoupravljanja. Iako je samoupravljanje trebalo da uspostavi institucionalni okvir za demokratizaciju političkog, ekonomskog i uopšte društvenog života, odnosno za realno ukjučivanje širokih slojeva radništva u procese odlučivanja, što je (shodno marksističkoj doktrini) trebalo da dovede do postepenog „odumiranja“ države, ono je osmišljeno i sprovođeno „odozgo“, odnosno od same partijske elite. Time ono zadobija karakter „samoograničavanja“ moći vladajuće klase u klasnom društvu, a nivo tog samoograničavanja kontroliše sama ta elita. Unutar takvih odnosa moći institucije samoupravljanja nikada nisu mogle da zadobiju realnu autonomiju.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2023. godinu.
