Tragovima devedeset devete: između imperijalizma i nacionalizma
Prilog priredio: Bartul Čović
Nedavno je navršeno 20 godina od završetka rata na Kosovu, posljednjeg poglavlja tragičnih devedesetih. Dugogodišnji napori srpskih i jugoslavenskih političkih elita da Albancima oduzmu pravo na samoopredjeljenje stvorili su napete međuetničke odnose koji se otada nisu bitno poboljšavali, a samim ratom i imperijalističkom agresijom na Srbiju već dugi niz godina uspješno manipuliraju vladajuće nacionalističke garniture. Naši sugovornici_ce razmatraju kako bi se progresivne snage trebale suprotstaviti dominantnim narativima i zauzeti stav naspram dobro poznatih neprijatelja ljevice na ovim prostorima: imperijalizma i nacionalizma.
9. lipnja navršilo je 20 godina od potpisivanja Kumanovskog sporazuma, koji je označio službeni kraj NATO-ovog bombardiranja SR Jugoslavije i kraj rata na Kosovu. Tromjesečni zračni udari odnijeli su mnoge živote i izazvali ogromnu materijalnu štetu, prvenstveno na području današnje Srbije i Crne Gore te Kosova. U globalnom pogledu, ova operacija NATO snaga, službenog naziva „Saveznička sila“ (Allied Force) bila je otprilike pedeseta strana vojna intervencija predvođena američkim snagama u drugoj polovici dvadesetog stoljeća. SAD su u hladnoratovskom periodu od 1948. do 1991. direktno sudjelovale u 42 intervencije, a do 2017. ta brojka popela se na 188 intervencija zračnim i/ili kopnenim snagama.
Ova brojka ne prestaje rasti ni danas i jasno ukazuje na SAD kao dominantnu imperijalističku velesilu. Točan broj ljudskih života izgubljenih zahvaljujući „vođama slobodnog svijeta“ vjerojatno nam nikada neće biti poznat. Rijetko kada ćemo čuti da se o ovim žrtvama govori kao o žrtvama imperijalizma ili da se neprekidnost krvavih sukoba, neizbježnih za kapitalistički poredak, koristi kao dokaz da je takav sistem nužno prevazići. Imperijalističke intervencije nikada nisu donijele mir, demokraciju ili slobodu, i gotovo su uvijek za sobom ostavljale gore stanje od zatečenog. Dovoljno je prisjetiti se Afganistana, Iraka, Irana, Libije, Sirije ili pričekati i vidjeti što čeka Venecuelu. Stvarni motivi agresora u ovakvim intervencijama uglavnom se vrte oko prirodnih resursa i stjecanja geopolitičke prednosti. Međutim, lokalni konteksti mogu se ekstremno razlikovati. Ovisno o okolnostima, potrebno je pronaći različite povode kako bi se širu svjetsku javnost pripremilo na oružanu intervenciju te prihvaćanje iste kao nečeg normalnog i nužnog.
Pri pronalaženju povoda za bombardiranje SR Jugoslavije, zapadne sile nisu imale težak zadatak. Miloševićeva država imala je negativnu ulogu u nedavno završenim ratovima u Hrvatskoj i BiH, a upravo je vodila i treći na Kosovu. Postojeći sukob na Kosovu krajem je devedesetih samo kulminirao – zahtjevi većinskog albanskog naroda (koji u SFRJ nije bio konstitutivan) za samoopredjeljenjem bili su prisutni desetljećima unazad, kao i državna represija koju su i ranije sprovodile jugoslavenske vojno-policijske strukture. No, tek je 1999. nastupio idealan trenutak da NATO odigra svoju „humanitarnu“ ulogu. Vojna intervencija bila je jedan od ključnih događaja za uspostavu, odnosno potvrđivanje američke prevlasti na Balkanu. Ova demonstracija moći SAD-u je između ostalog omogućila
Vojna intervencija bila je jedan od ključnih događaja za uspostavu te potvrđivanje američke prevlasti na Balkanu i omogućila SAD-u da blizu Prištine upravlja jednom od najvećih američkih vojnih baza na europskom tlu
da i danas nedaleko od Prištine upravlja jednom od najvećih američkih vojnih baza na europskom tlu, čime se njihova nadmoć u ovom dijelu svijeta ne ogleda samo kroz pridruživanje balkanskih država NATO-u ili različite političke i ekonomske pokazatelje, već i kroz direktnu prisutnost oružane sile.
U trenutku intervencije (kao ni danas), u Srbiji ili na Kosovu nije postojao utjecajni socijalistički politički subjekt koji bi bio kadar graditi frontu ili bilo koji drugi oblik organizacije za suprotstavljanje imperijalizmu i nacionalizmu. U sklopu albanskog pokreta za samoopredjeljenje i nezavisnost nekoć su itekako bili prisutni marksističko-lenjinistički elementi, no do trenutka NATO intervencije već su bili oslabjeli. Dijelom sigurno i zbog sloma Hoxhine Albanije, na koju su se oslanjali, ali i zato što su njihovi nacionalistički suparnici imali punu podršku CIA-e i drugih zapadnih službi. U Srbiji je također bila prisutna marksističko-lenjinistička Partija Rada Vlade Dapčevića, koja se dosljedno suprotstavljala restauraciji kapitalizma i Miloševićevoj ratnoj politici. Ove grupe su u dosta nepovoljnom okruženju nastojale obnoviti nasilno prekinut kontinuitet socijalističkog organiziranja i nisu imale dovoljno snage za uspješno suprotstavljanje lokalnim nacionalističkim strukturama, a kamoli imperijalističkoj agresiji i okupaciji.
Današnja situacija nije drugačija. Vlasti Aleksandra Vučića igraju poprilično gadljivu dvostruku igru. S jedne strane, svaku prigodnu obljetnicu iskoristit će za organiziranje velebnih državnih ceremonija i oplakivanje nevinih žrtava NATO bombardiranja, dok s druge zemlju poprilično otvoreno vode putem tzv. euroatlantskih integracija. Usto, srpski je MUP prošle godine zajedno s NATO-om dogovorio, i na teritoriju Srbije izveo nekoliko vježbi. Državna komemoracija žrtava bombardiranja ove je godine održana 24. ožujka u Nišu, točno na jubilarnu obljetnicu početka NATO-ove agresije. Ne iznenađuje što je ceremonija, kojoj su nazočili patrijarh pravoslavne crkve Irinej, Milorad Dodik i dr. obilovala isključivo velikosrpskom patetikom i nacionalističkom manipulacijom mrtvima.
S četvero naših sugovornika_ca koji su se kroz svoj aktivistički, medijski i istraživački rad bavili ovom i srodnim temama pokušat ćemo iscrtati osnovne natuknice kritičnog stava o događajima iz 1999. godine i njihovim posljedicama, kroz odgovore na sljedeća pitanja:
Koji su glavni problemi režimskih interpretacija devedeset devete i kako bi im se ljevica trebala suprotstaviti?
Tamara Šmidling: Zvanična, odnosno režimska tumačenja devedeset devete u Srbiji presudno su obeležena upotrebom nacionalističke naracije o žrtvi, do koje je došlo udruženim delovanjem vekovnog neprijatelja (Albanaca), sa jedne strane, i zapadnih sila (prvenstveno SAD-a i NATO-a) sa druge. U toj interpretaciji ističe se samo jedan kontinuitet – onaj (nepravednog) stradanja srpskog naroda kroz pokušaj da mu se „otme Kosovo“. Ta interpretacija istovremeno zanemaruje ili otvoreno negira neke druge kontinuitete, kao što je višedecenijska opresija i nasilje nad kosovskim Albancima i Albankama, te duga istorija nemogućnosti ijedne srpske i jugoslovenske politike da proizvede napredan, emancipatorski odnos prema Kosovu, koje je, pored toga što predstavlja mitsko „srce Srbije“, takođe bilo najsiromašniji i najnerazvijeniji deo Jugoslavije, odnosno Srbije, u kojem su većinskoj populaciji dosledno uskraćivana osnovna građanska i politička prava.
Devedeset deveta je tako u političkom i društvenom životu savremene Srbije moćan nacionalni i politički simbol koji bi trebalo podvrgnuti doslednoj i promišljenoj levoj kritici, koja bi trebala da bude praćena jasnim i promišljenim stavom o različitim aspektima tzv. „kosovskog pitanja“.
Režimske interpretacije devedeset devete upotrebljavaju se bez nastojanja da se različiti socioekonomski i politički procesi dugog trajanja povežu i stave u jasnu korelaciju
Režimske interpretacije devedeset devete upotrebljavaju se bez nastojanja da se različiti socioekonomski i politički procesi dugog trajanja povežu i stave u jasnu korelaciju koja bi dala odgovor na sledeće pitanje: Kako to da je dvadeset godina posle vojne intervencije NATO pakta u Srbiji (i na Kosovu), čije se žrtve komemoriraju i pamte uz izraženu dozu nacionalnog patosa i povišene patriotske temperature, moguće da taj isti pakt organizuje vojne vežbe u Srbiji u saradnji sa ovdašnjim državnim vrhom, a da to prođe bez ozbiljnije i primetnije reakcije javnosti? Bez zadiranja u istorijske procese dugog trajanja ne može biti jasna ni lakoća sa kojom se pristaje na to da se čast „poniženog srpstva“ brani ispred pekare u Borči, čiji je vlasnik Albanac koji decenijama živi u Beogradu, napadima na mladiće koji se usude da govore albanski na ulicama srpskih gradova, rasističkim tretmanom Albanaca u medijima u Srbiji (što je fenomen koji traje najmanje od 80-ih godina prošlog veka), ili huškačkim popkulturnim momentima (kakav je prošlogodišnji hit popularne rap grupe Beogradski sindikat „Dogodine u Prizrenu“).
Zadatak bi svake napredne, emancipatorske leve politike morao biti da o Kosovu progovori jasno, bez ustezanja, oponirajući i sveprožimajućem srpskom nacionalizmu, ali i podilaženju imperijalističkim te kolonijalističkim tendencijama i stremljenjima koje sa različitih strana (SAD; EU; Rusija; Turska) pritiskaju Balkan i postjugoslovenske prostore. Jasna leva politika trebalo bi da ponudi jasnu alternativu i tzv. „drugosrbijanskoj“ autošovinističkoj naraciji o zločinačkim Srbima, koja iako opravdano adresira pitanja zločina i nasilja počinjenih na Kosovu od strane srpske vojske, policije i paravojnih formacija, nikada ne analizira ulogu NATO-a, SAD-a ili Nemačke u toj spirali nasilja, a još manje se usuđuje da progovori o albanskom nacionalizmu i „višku državotvornosti“ koji ispoljavaju akteri javnog i političkog života sa Kosova, pa čak i oni koji pretenduju da budu predstavljeni kao kritični prema društvu iz kojeg dolaze. O eksploatatorskim ekonomskim procesima koji su pratili i devedeset devetu i decenije koje su usledile, kao i o vezama krupnog inostranog kapitala sa kriminalno-političkim nacionalnim elitama, da i ne govorimo. To je tema koju bi leva politika u vezi sa Kosovom morala da otvori, razotkriva, analizira i dosledno potencira, jer će je u suprotnom demagoški izrabljivati desnica.
§
Ratibor Trivunac: Imam primedbe na više teza iz vašeg početnog razmatranja – primerice, ne smatram dovoljno preciznom ocenu da Vučićeva vlast Srbiju vodi putem evroatlanskih integracija, i u tom kontekstu mislim da treba promisliti i fokus vašeg pitanja. Prepiska koju je objavio VikiLiks nam pokazuje da je prethodna, Tadićeva vladajuća garnitura, kao jedan od svojih ciljeva postavila priključivanje NATO-u u svojstvu punopravnog člana[RT1], o čemu nam svedoči i do tada najveći NATO skup na svetu, održan 2011. godine u Beogradu. Smatram da to nije slučaj sa Vučićevim režimom.
Za ispravnu analizu situacije u našem regionu važno je napraviti diferencijaciju između imperijalističkih sila, koje su često pogrešno percipirane kao monolitan blok. Vučić je komprador interesa EU/Nemačke, dok je prethodni režim (a danas ključni igrači opozicije) bio pod većim uticajem intervencionističkog dela establišmenta SAD-a. Na osnovnu analize delovanja Vučićevog režima – i Dodikovog ponašanja u BiH – čini se da dogovor koji je napravljen sa Merkelovom podrazumeva mogućnost zadržavanja pozicije vojne „neutralnosti“ za Srbiju (naravno, u NATO orbiti[RT2]) uz nastavak besputnih EU integracija.
Fokus levičarske kritike treba da bude na onom segmentu političke javnosti (i civilnog društva) koji, u interesu najreakcionarnijeg imperijalizma, relativizuje zločine NATO-a
Podsećam da je Republika Srpska (koja je samo transmiter političkih pozicija Beograda) tokom perioda Tadićeve vlasti pružala punu podršku bosanskohercegovačkom približavanju NATO-u, dok je od dolaska nove garniture na vlast ta praksa zaustavljena, što danas predstavlja bitnu temu u političkom životu BiH. Primetićemo takođe da su nedavno i Crna Gora i Makedonija uz primenu otvorene banditske sile uterane u NATO tor (u Crnoj Gori je vlast odbila da održi referendum na tu temu, svesna potencijalnog rezultata, dok je makedonska vlast jednostavno ignorisala svoj neuspešni referendum), što jasno pokazuje nameru najvećeg imperijalističkog vojnog saveza da ostvari totalnu hegemoniju u regionu.
Uzimajući to u obzir, kao i potpuno odsustvo mogućnosti Srbije da trenutno vodi bilo kakve ofanzivne ratove sa susedima, mislim da je levici u analizi situacije potrebno više „frontovskog“ razmišljanja i fokusiranja na prave protivnike. Iz iskustva i informacija prikupljenih kroz decenije aktivizma u našem regionu i svetu, jasno mi je da je mogućnost radikalnog antisistemskog delovanja značajno smanjena u zemljama u kojima su bezbednosni sistemi u potpunosti integrisani u NATO. Zato na vaše pitanje odgovaram kontrapitanjem: ko najviše profitira od negativnog fokusiranja na patetične režimske, nacionalističke interpretacije NATO intervencije? U Srbiji, to su pre svega segmenti političkog brloga koji su najdirektnije povezani sa NATO strukturama i predstavljaju eksponente američkih interesa u zemlji, a u svetu su to one snage koje pokušavaju da silom zapuše praznine na NATO mapi Balkana. Ne mislim da je posao levice da takve aktivnosti pomaže.
Naravno, uopšte ne pokušavam da dovedem u pitanje levičarsku kritiku nacionalizma i nacionalističkih politika, no u ovom trenutku u taktičkom smislu dovodim u pitanje potrebu da levica stavlja fokus na to pitanje. Ako govorimo o pitanju NATO-a i bombardovanja iz 1999. godine, smatram da fokus levičarske kritike treba da bude na onom segmentu političke javnosti (i civilnog društva) koji, u interesu najreakcionarnijeg imperijalizma, relativizuje zločine NATO-a i podvlači odgovornost bombardovane strane za neke druge zločine.
§
Aleksandar Ćurčin: Režimske interpretacije devedeset devete u mnogome su se menjale u zavisnosti od aktuelne vlasti. Milošević je koristio agresiju NATO-a za učvršćivanje svoje vlasti, igrajući na kartu potpirenog antizapadnjačkog sentimenta, čime je diskreditovao prozapadnu opoziciju. DOS-ovske[AĆ1] vlasti posle Miloševića u javni su diskurs uvele pomirljiv stav prema NATO agresiji i u mnogome je interpretirale kao isključivu krivicu Miloševića, pojedinca „zbog kojeg smo bombardovani“. Ne treba zaboraviti da je u građanskoj javnosti dosta jaka bila interpretacija da smo bombardovani „za naše dobro“ i da nas je NATO „spašavao od Miloševića“.
Kako je tranzicija pokazivala svoje pravo lice, tako su nacionalističke snage iz opozicije, predvođene Srpskom radikalnom strankom Vojislava Šešelja i Miloševićevom Socijalističkom partijom Srbije sve više dobijale na kredibilitetu, a sa njima i nacionalistička verzija devedeset devete koja se svodi na dobro poznati recept „mi smo samo žrtve“. Ta verzija je bila bliska i određenim nacionalističkim strujama iz vladajuće DOS-ovske garniture, pa je sve više dobijala na snazi sa već tada jasno vidljivim posledicama tranzicije i približavanjem proglašenja nezavisnosti Kosova 2008. godine.
Pod „mi“ si nacionalistička pozicija daje za pravo da monopolizuje predstavljanje svih etničkih Srba, iza kojih se nacionalistički ološ sa i oko vlasti te njihova katastrofalna politika pokušavaju sakriti
Kada je Srpska napredna stranka vođena Vučićem i Nikolićem došla na vlast 2012. Srbija je bila razorena tranzicijom i ekonomskom krizom iz 2008. U srećan završetak „Evropskog puta“ tada praktično niko više nije verovao. Sve je to uticalo na povratak nacionalističkog diskursa kroz otvorena vrata, koji je na unutrašnjem planu vodila i još uvek sve agresivnije vodi Srpska napredna stranka, dok na spoljnopolitičkom planu igra na kartu „evropejstva“. Tako je nacionalistička verzija devedeset devete skoro obrnula (polu)krug od Miloševića do Vučića, sa nemalom verovatnoćom da ga u potpunosti „zaokruži“, i što je još bitnije, potpuno uobliči sa sledećom garniturom vlasti posle Vučićeve, koja može biti istorijski opasnija.
Sad mogu da odgovorim na tvoje pitanje; glavni problemi režimskih interpretacija su u dominantnom nacionalističkom diskursu gde smo „mi“ „samo žrtve“, čime se sva odgovornost prebacuje na druge. Pod „mi“ si nacionalistička pozicija daje za pravo da monopolizuje predstavljanje svih etničkih Srba, iza kojih se nacionalistički ološ sa i oko vlasti te njihova katastrofalna politika pokušavaju sakriti.
Kako je liberalni diskurs apologije NATO agresije odavno iščezao, ostao nam je vrlo jak nacionalistički narativ koji ne samo da abolira tadašnje vlasti, nego se istovremeno i redovno hrani zločinima počinjenima nad srpskim civilnim stanovništvom. Levica na to treba da odgovori razobličavanjem ideologija nacionalizma i liberalizma i približavanjem ideja levice širim društvenim slojevima. Za to moramo koristiti svaki raspoloživi prostor; od interneta, televizije, javnih predavanja, novina, pa i do samog parlamenta, gde bismo trebali gurnuti našu opciju. Svi znamo da se u parlamentu igra po pravilima protivnika, ali mislim da ćemo se kad-tad (ponovo) morati tu probiti.
Takođe, trebamo da jasno ukažemo da to što je neko etnički Srbin ne znači da po defaultu mora biti srpski nacionalista i štovati Dražu Mihailovića, Nikolaja Velimirovića i Ratka Mladića. Da ne dozvoljavamo da nacionalisti kriju svoja zlodela i katastrofalne politike iza „naroda“, jer ne postoji kolektivna krivica i „deljenje patnje“ na osnovu etničke pripadnosti.
§
Nebojša Milikić: Glavni problemi su u mnogočemu i tipični problemi, odnosno koncepti nacionalističko-revizionističkih pogleda na istoriju: tendenciozno se probira ili potiskuje relevantna, a ističe i promoviše irelevantna faktografija, istorijski kontekst ignoriše ili „prilagođava“ trenutnoj propagandnoj svrsi, ili jednostavno falsifikuje, interpretacija se vodi aktuelnim interesima buržoaske frakcije na vlasti, a u polju reprezentacije manipuliše se afektima te opravdanim ili fabrikovanim nezadovoljstvom ili ogorčenjem stanovništva.
Jedan moguće indikativan primer: povodom godišnjice bombardovanja zgrade Radio Televizije Srbije, u kom je poginulo šesnaest tamošnjih radnika, emitovana je na Drugom programu Radio Beograda radio drama „Zapalio sam sveću“, proizvedena u februaru ove godine, može se dakle reći – namenski. Drama počinje snimcima prilaska zgradi i ulaska u zgradu iz ulične svakodnevice, čuje se saobraćaj, žamor prolaznika, cvrkut ptica itd. Ništa se naizgled ne događa u tom spoljnjem svetu. Kroz dramu nas vodi dosta konfuzan narativ jednog radnika RTS-a (i, što je naglašeno, vernika) koji je preživeo napad zahvaljujući, ukratko, božjoj volji.
Njegova priča, kao priča čudom preživelog, kombinovana je sa novinskom reportažom iz obližnjeg parka, sa komemoracije kod spomenika radnicima poginulima u tom napadu. Iznet je i romantizovani istorijski prikaz porekla i svrhe same bombardovane zgrade, potpuno bezinteresan za funkciju medija i konkretno RTS-a u sugenerisanju i podsticanju nacionalističke politike i retorike, međunacionalne mržnje i najbrutalnije ratne propagande tokom devedesetih, zbog čega je RTS i dobijala nadimke poput „TV Bastilja“, „fabrika laži“ ili „fabrika smrti“.
Levica treba da beskompromisno sagledava devedesete iz ugla istorijskog toka globalnih i lokalnih klasnih borbi, i raskrinkava nacionalističke politike, koje u ex-yu državama hegemoniziraju reprezentacije i tumačenja neposredne i opšte prošlosti
To je licemerno zaboraviti u bilo kom istorijskom osvrtu na takvu zgradu i instituciju, premda naravno ne daje pravo kreatorima i manipulatorima daleko moćnijih i ubitačnijih fabrika laži i smrti da je demonizuju, targetiraju i bombarduju.
Jedna od ključnih rečenica iz govora na komemoraciji kod spomenika glasila je: „Dželati sada postaju žrtve“, što je u opštoj dramskoj naraciji zvučalo kao da može da se odnosi podjednako i na NATO i na Miloševićevu vlast, pa moguće i na Oslobodilačku vojsku Kosova (OVK). Na tom spomeniku je iznad imena poginulih upisana samo jedna reč: „Zašto?“ Kao mogući odgovor na to pitanje u govoru se pominje mogućnost da su radnici bili potrebni kao žrtve u propagandnom ratu. I kao da je to pitanje na spomeniku simbol uspeha svih političkih garnitura od 1990. do danas da sistematski potiskuju, ignorišu, relativizuju pa i falsifikuju genezu, tok i ishode pripreme i vođenja ratova za jugoslovensko nasleđe, čija je finalna oružana faza bio rat na Kosovu i NATO intervencija.
Levica se toj višeslojnoj političkoj i istorijskoj magli te manipulaciji može i mora suprotstavljati insistirajući na odgovorima, u prvom redu upravo na to pitanje „Zašto?“, koji bi trebali ne samo da beskompromisno sagledavaju tu zločinačku i tragičnu deceniju iz ugla istorijskog toka globalnih i lokalnih klasnih borbi, već i raskrinkavaju nacionalističke politike, koje u svim ex-yu državicama drže hegemone pozicije reprezentacije i tumačenja neposredne i opšte prošlosti[NM1]. Nepotrebno je za isticati da se levica, naravno, ona internacionalistička i antikapitalistička, kroz takva raskrinkavanja određuje, i taktički i strateški, u svom aktuelnom i budućem političkom radu.
Od najveće je važnosti pritom ne prepuštati buržoaskim snagama ni onaj deo argumenata koje naizgled smisleno, ali u suštini tek oportuno upotrebljavaju, kao što su npr. kvazi-levičarsko ili desničarsko flertovanje sa „narodnjaštvom“ ili navodnom „borbom protiv imperijalizma“[NM2]. Slično tome, levo-liberalno zalaganje za „ljudska prava“, koja su u njihovom vrednosnom svetu pravno-teorijski odsečena i institucionalno-zakonski distancirana od ekonomskih i socijalnih aspekata tih prava, treba kritikovati onda kada se suštinski svodi na legitimizaciju kapitalističkog poretka i održanje privilegija posedničke i njoj lojalne srednje klase, reakcionarnu kritiku „svih totalitarizama“ ili na kratkoročno zavodljive i simbolički profitabilne, ali dugoročno destruktivne i pogubne identitetske politike tolerancije i milosrđa.
Raskrinkavanje takvih svakodnevnih manipulacija i uzurpacija u vlastitim sredinama rada i delovanja je prioritet, u razumljivoj sinhronizaciji i interakciji sa radom levice u sredinama neizbežno vezanima zajedničkom ekonomskom pozicijom, istorijom, kao i kulturama te politikama sećanja na iste događaje. Važan princip bi trebao da bude i zalaganje za oštriju i dosledniju politiku raskrinkavanja te kažnjavanja svih ratnih zločina i svih umešanih zločinaca, nego što je to do sada praktikovala imperijalna i buržoaska politika i pravda.
Srpske vlasti već neko vrijeme žongliraju sa službenim priznanjem kosovske nezavisnosti koje zahtijevaju moćniji europski partneri. Kakav bi trebao biti stav ljevice u Srbiji o povijesti i perspektivi albanskog prava na samoopredjeljenje i kosovske nezavisnosti?
Tamara Šmidling: Meni je, iskreno, jako teško da govorim što bi trebao da bude stav „levice u Srbiji“ o bilo čemu, jer bi bilo kojoj izjavi na tu temu morala da prethodi diskusija – šta je danas levica u Srbiji, odnosno (nimalo cinično) ima li je uopšte i u kom obliku. Zato radije govorim o nekoj vrsti nedvosmisleno leve politike koju bih rado videla kao platformu oko koje se okuplja širi front društvenih i političkih levih aktera. Takva politika bi morala da ima definisan stav, između ostalog, i na temu nezavisnosti Kosova. Uz prihvatanje realnosti nezavisnosti Kosova, smatram da je važno insistirati na daljnjem jačanju veza između dvaju naroda, a posebno na otvaranju komunikacijskih kanala između onih aktera spremnih da kritikuju kako nacionalizam sopstvene etničke grupe, tako i imperijalističke i kolonijalističke namere „međunarodne zajednice“ i okolnosti pod kojima funkcionišu navodno suverene države nastale raspadom Jugoslavije.
Potrebna je komunikacija aktera koji kritikuju nacionalizam sopstvene etničke grupe, imperijalističke i kolonijalističke namere „međunarodne zajednice“ te okolnosti pod kojima funkcionišu navodno suverene države bivše Jugoslavije
Prostor za levicu ne leži u pravljenju ideološki ispravne liste želja koja ima malo ili nikakvo uporište u realnosti, već u direktnim akcijama solidarnosti i insistiranju na zajedničkim problemima koji povezuju obespravljeno stanovništvo Srbije i Kosova.
Potencijalnu teritorijalnu podelu Kosova o kojoj se u poslednje vreme sve više govori takođe treba odbaciti kao nesretno rešenje, o čijoj mogućoj pogubnosti možemo da učimo na primeru Bosne i Hercegovine.
Takođe, svesna sam da zagovornici levih politika često odbijaju da se bave pitanjima zločina počinjenih u prošlosti, pretpostavljajući im neka druga, socioekonomska pitanja. Važno je da se levica u slučaju Kosova (kao uostalom i u slučaju BiH i Hrvatske) uhvati u koštac i sa ovim pitanjima, te da dosledno osudi i imenuje zločine činjene na obe strane, jer to znatan broj ljudi oseća kao teret i nepravdu koja je počinjena nad njima, za koju smatraju da jedino desnica nudi jasan odgovor.
Na kraju, postoji velika praznina po pitanju dokumentovanja i informisanja šire javnosti o ekonomskom aspektu ratovanja na Kosovu i drugde. Koliko je to sve zapravo koštalo (i koga tačno), te ko je i na koji način profitirao iz svega jesu pitanja koja su još uvek u dobroj meri bez odgovora i to je prostor koji bi trebalo da ispuni neka leva politika.
§
Ratibor Trivunac: Kao neko ko zastupa anarhističku političku poziciju, smatram da nacionalno oslobođenje, ukoliko nije paralelno praćeno i klasnim oslobođenjem, ne predstavlja ništa više od otvaranja prostora za eksploataciju populacije od strane „domaćih“ moćnika. U kontekstu vašeg prethodnog pitanja, u slučaju Kosova to konkretno znači otvaranje prostora za dalje nesmetane eksploatatorske aktivnosti američkih kompradora iz kosovskog političkog establišmenta, usmerene protiv naroda Kosova. Vojna pozicija i uloga Kosova dobro je očešana u vašoj uvodnoj napomeni – i ona mora biti posmatrana iz perspektive strateškog američkog vojnog prisustva na evroazijskom kontinentu. Sa druge strane, u analizi regionalne situacije ne treba zanemariti i druge imperijalističke sile i njihove interese u našem regionu – pre svega EU/Nemačku i Veliku Britaniju, a u manjoj meri Tursku, Rusiju, Kinu i druge.
Nacionalno oslobođenje, ukoliko nije paralelno praćeno i klasnim oslobođenjem, ne predstavlja ništa više od otvaranja prostora eksploataciji populacije od strane „domaćih“ moćnika
Balkanski horizont rešenja nacionalnih pitanja u našem regionu je perspektiva koju radikalna levica baštini više od sto godina, i smatram da ona još uvek nije iscrpla svoj potencijal. Albanski narod na Kosovu je žrtva represije jugoslovenskih režima u periodu od gotovo jednog veka, počevši od kraljevine Srbije, preko kraljevine SHS/Jugoslavije, uključujući i period SFRJ, tokom kojeg je jako veliki broj političkih zatvorenika dolazio upravo iz redova albanskog naroda. Zločini Miloševićevog režima samo su kulminacija te politike. No, od uspostavljanja američkog vojnog prisustva na Kosovu ta je situacija promenjena, i sada su tamo gospodari života i smrti NATO oficiri te njihovi kompradorski poslušnici. To svakako doprinosi izoštravanju perspektive radničke klase na Kosovu o linijama podele i glavnim kontradiktornostima u društvu.
Internacionalistička pozicija, pored same činjenice o potpunoj izmešanosti i prepletenosti naroda Balkana, sa pravom usmerava zastupnike radikalno-levičarskih politika da rešenje ovog pitanja traže van nacionalnih projekata. Smatram da opšti balkanski otpor imperijalistima i njihovim kompradorskim predstavnicima može predstavljati fokalnu tačku oko koje se mogu okupiti radnice i radnici Balkana – uključujući i radničku klasu Kosova – kao grupacija koja usled svoje društvene pozicije istinsko oslobođenje na svim nivoima jedino i može ostvariti oslobođenjem od imperijalizma, te ukidanjem kapitalizma i njegove države.
§
Aleksandar Ćurčin: Trenuci krize i sve veća otuđenost koja je neminovna kapitalizmu, plodno su tlo za ideologiju nacionalizma te njezin pitki i utabani identitetski program. Kosovo je decenijama glavni izvor hrane za srpski nacionalizam i za svaku vlast kada se treba skrenuti pažnja sa sve goreg životnog standarda velike većine stanovništva. Priznanje Kosova jeste ozbiljan problem, jer bi svakako negativno uticalo na bilo koju vlast koja bi se na to odlučila.
Rešenje bi se moralo tražiti u nekoj formi balkanske federacije gde će i Srbija i Kosovo biti u istoj zajednici, a nacionalšovinističke snage sa svih strana pobeđene
Što se tiče stava levice o albanskom pravu na samoopredeljenje, problem je što levica, koja je uvelike nekoherentna, nema jasan plan, a to je između ostalog i čini još uvek politički impotentnom u savremenim materijalno-istorijskim okolnostima. Nijedno od rešenja koja su danas u igri nije dobro; niti je priznanje Kosova pravo rešenje, niti je zalaganje da se Kosovo vrati pod patronat Beograda. Rešenje bi se moralo tražiti u nekoj formi balkanske federacije gde će i Srbija i Kosovo biti u istoj zajednici i gde će nacionalšovinističke snage sa svih strana biti pobeđene.
Naravno, jasno je da balkanska federacija u današnjim okolnostima deluje u najmanju ruku daleko, ali bismo morali raditi na njezinom postepenom uspostavljanju, jer su i mali koraci danas veliki za levicu, koja se tek počinje konsolidovati od pada Berlinskog zida. Mogli bismo raditi na tome da se bolje povežemo sa kosovskim levičarima, da širimo broj ljudi na „levici“ kako ona ne bi skoro u potpunosti bila stecište intelektualaca, da edukujemo što veći broj ljudi o štetnostima nacionalizma i liberalizma, i kao što sam već spomenuo, da koristimo svaki raspoloživi prostor za širenje naših ideja.
§
Nebojša Milikić: Treba razmišljati o nizu stvari jer će stavovi po ovom pitanju u velikoj meri dugoročno uticati na razumevanje prava, pravde, pa i same politike kod velikog dela stanovništva, kako u Srbiji i na Kosovu, tako i u drugim zemljama bivše Jugoslavije. Pored toga, principi koji se budu zagovarali imaće uticaja i na niz sličnih slučajeva u svetu, odnosno predstavljati svojevrstan standard i orijentir u sadašnjem i budućem razvoju i delovanju svih, pa i levih političkih platformi. Od priručnih parola i formula ne može biti mnogo koristi kada je situacija po mnogo čemu jedinstvena, kada i sami mentori ovakve „nezavisnosti“ Kosova od početka tvrde da je u pitanju poseban slučaj, a posebno kada je toliko kombinovanih (i)racionalnih političkih faktora u dugogodišnjem kumulativnom sadejstvu.
Političke elite Srbije XX. veka više su puta pravile drastične greške zbog insistiranja na nacionalističkoj i-ili ignorantskoj i-ili represivnoj politici prema Kosovu. Sa druge strane, pogledamo li i ovlaš odnos aktuelnih kosovskih vlasti prema projektu Zajednice srpskih opština ili prema tzv. Severu Kosova, kao da se prepoznaju mnogi simptomi iz istorije politike ignorisanja, subordinacije i dominacije države Srbije nad „neposlušnim“ stanovništvom Kosova. Represivne pretnje i intervencije, sve kao da je ponovo na sceni, po već oprobanom uzoru i modelu, prilagođenom novim ulogama, odnosima i okolnostima.
Međutim, da ne zaglavimo u stigmama i usudima „balkanizma“ kao pokretačke sile nerazumevanja, nepoverenja, diskriminacije i paranoje, u priču su umešani i evropski i lokalni orijentalizam, globa-lokalne tenzije „razvijeni“ Sever – „nerazvijeni“ Jug i obostrane već tradicionalizovane te polit-identitetski posredovane traume usled vekovnog natezanja za suverenitet, prava, vlast i kontrolu. Takve sile su ionako podjednako prisutne i formativne (mada ne i podjednako aktuelne i delatne) u mnogim evropskim zemljama i tamošnjim nacionalnim identitetima, istorijama i politikama, a vredi se podsetiti da skoro da nigde te sile i njima izazivani problemi i konflikti nisu savladane bez ratnih sukoba i stradanja, čak, respektivno posmatrano, mnogo većih razmera.
Pravo na samoopredeljenje je, naravno, teorijski i programski imperativ levice. Problem može nastati ako se previdi da se na to pravo, u vreme njegove leve političke afirmacije, računalo kao na oruđe oslobođenja od nacionalnog ugnjetavanja i imperijalne dominacije – sastavni deo borbe za opštepolitičko, ekonomsko i socijalno oslobođenje. Do konfuzije zato može doći kada se u situaciji minimalnih izgleda borbi za takvo oslobođenje, i u potpuno drugačijem istorijskom kontekstu, to pravo mehanički poteže, bez obzira na činjenicu da njegovo parcijalno ostvarenje u mnogo čemu znači tek prelazak pod drugu zastavu ugnjetavanja i dominacije, da moguće nanosi štetu široj i dugoročnijoj perspektivi radikalnih levih politika ili, u najgorim slučajevima, ojačava hegemoniju imperijalnih snaga i očigledno vodi u dalja lokalna ili globalna dugoročna neprijateljstva[NM3]. Naravno, može biti razumljiva i načelno prihvatljiva težnja da se privremeno pređe pod eventualno podnošljiviji ili iz kog bilo opravdanog razloga većini naroda prihvatljiviji režim. Ali tu leva politika ne prestaje već počinje.
Uz sve kontradikcije neravnomernog razvoja Jugoslavije, lako je porediti dostignuća na planu socijalističkog osavremenjenja kosovskog društva, industrijalizacije i opšteg životnog standarda tada, i danas, kada je evroatlanski kolonijalni aparat uzeo Kosovo pod svoje
Istorija težnji i prava na samoopredeljenje kosovskih Albanaca[NM4] prilično je kompleksan izazov za levu misao, teoriju i politiku, na kojima je da idejno i praktično raspetljaju nastala čvorišta konflikata, omraze i otuđenja, održavana i obnavljana radi profiterstva globalnih i lokalnih vladajućih klasa.
Sticajem istorijskih okolnosti, opravdani zahtevi za nezavisnošću i samostalnošću Kosova dobijali su „pravu“ šansu u obično vrlo kompromitujućim istorijskim kontekstima: oslanjanjem feudalne pa i većeg dela nacionalne, prizrensko-ligaške elite na konzervativni (antireformski shvaćen) autoritet sultana i carevine tokom agonije Otomanskog carstva; zatim oslanjanjem na sile Osovine (motivisanim naravno i međuratnom državnom diskriminacijom, terorom i progonima, posebno nakon 1935. godine i tzv. drugog talasa kolonizacije); pa u devedesetima, na stranu „Vašingterne“ tj. NATO-a i evroatlanskog bloka, koji nisu ništa drugo do slepo oruđe antikomunističke, manje ili više crne ili žute internacionale. Posebno devastirajuće je imati za garanta teško stečene nezavisnosti (od Srbije) vojno-policijsku aparaturu koja u Istočnoj Evropi ne služi ničemu drugom do osiguranju i očuvanju plena i sistema nastalog ratnom i tranzicionom pljačkom i koja time uništava perspektivu individualnog i kolektivnog razvoja velikog dela stanovništva većine tih novih perifernih kapitalističkih država[NM5].
Sa druge strane, srpske politike dominacije i upravljanja Kosovom, po pravilu protiv volje ubedljive većine tamošnjeg stanovništva, „pravdale“ su se, pa i prikrivale pred sudom istorije svojom situacionom uklopljenošću u globalne progresivne tokove: rušenje otomanskog carstva i feudalnih odnosa; odbrana i oslobođenje od fašističke verzije imperijalizma; i naravno, iznuđena, neželjena, i naknadnom pameću ustoličena i zagovarana borba protiv evroatlanskog imperijalizma[NM6]. Projekat države Srbije na Kosovu tokom prve polovine XX. veka imao je i osvajačke i kolonijalne aspekte (u nekoj lokalizovanoj verziji „Rekonkviste“ i „bosonogog imperijalizma“), a osvajanje i kolonijalizam Otomanskog carstva prethodio mu je i na neki ga način istorijski „zazivao“, koliko god je pokušavao da zaista bude, ili da se, u svojoj terminalnoj fazi, tek predstavlja kao načelno tolerantan i inkluzivan[NM7].
Period postojanja Kosova kao dela socijalističke Srbije i Jugoslavije, pogotovu od polovine šezdesetih, nakon što je oslabljena ili bolje reći reformisana tamošnja represivna politika, imao je sa druge strane i nemale emancipatorske, progresivne aspekte i trendove. Uz sve kontradikcije neravnomernog razvoja različitih delova Jugoslavije, nije teško porediti dostignuća u pogledu socijalističkog osavremenjenja kosovskog društva, industrijalizacije, opšteg životnog standarda – jednom rečju, procesa univerzalno shvaćene dekolonizacije – tada, i danas, kada je evroatlanski kolonijalni aparat uzeo Kosovo pod svoje[NM8].
Za pretpostaviti je, dakle, da prepuštanje situaciji automatskog prihvatanja „nove realnosti“ tj. rešenja nastalog destrukcijom, zločinima i traumatizacijom stanovništva koje je potaknuo i intenzivirao NATO i kapitalistički svet, a izvela država i vojska Srbije (SRJ, ali sa zanemarljivim uticajem Crne Gore) i šovinistički opredeljene snage OVK-a, nije nimalo politički perspektivno za levicu[NM9]. Ono što je sigurno jest da se levica mora zalagati za ostvarenje volje radnog naroda Kosova (kao i svih drugih naroda u regionu i svetu) za upravljanjem sopstvenim životima i budućnošću. Osiromašenim i razvlašćenim stanovnicima i stanovnicama svih zemalja kapitalističke periferije, demoralisanima i dezorijentisanima buržoaskom propagandom, iscrpljenima i prestravljenima ekonomskom neizvesnošću i nazadovanjem nakon svih ratnih i posleratnih trauma, opravdano nepoverljivima prema buržoasko-parlamentarnoj politici i primoranima da traže svoje mesto u svetu „bez alternative“, treba ponuditi mobilizacijske ideje koje prevazilaze nemale mobilizacijske potencijale nacionalističkih retorika i politika.
Dakle, borba levice neće biti samo u detektovanju, interpretaciji i planiranju rešenja ovakvih problema, već i u svojevrsnoj izgradnji ili rekonstrukciji samog jezika datih problema (tj. kategorijalnog aparata njihove analize i razumevanja), a samim tim i drugačijeg hegemonog (ideološkog) okvira interpretacije istorije i sadašnjosti te budućnosti Kosova. To nije lak zadatak kada je društvo sputano oktroisanim svojinskim, proizvodnim i političkim odnosima koji pogoduju vladavini raznih iteracija nacionalizma i šovinizma, kada svim bitnim resursima društvenog informisanja, analize, debate i politike gospodari interes kapitala i za njega (crevima) privezanih nacionalnih elita,
Pored detektovanja, interpretacije i planiranja rešenja ovakvih problema, dio borbe levice bit će i rekonstrukcija kategorijalnog aparata njihove analize i razumevanja, a time i drugačijeg hegemonog (ideološkog) okvira interpretacije njihove istorije, sadašnjosti i budućnosti
te kada je politička i ekonomska infrastruktura periferije (kao uostalom i kapitalističkih metropola) pod praktičnom okupacijom i monopolom globalno sraslih oligarhijskih formacija i snaga[NM10].
Koliko god složena i mutna situacija bila, moguć je neki jednostavan i jasan početak borbe protiv takvog društva kao ishodišta konkretne teške situacije na Kosovu. Na primer, mislim da je dovoljno da levica u Srbiji za početak čvrsto stane na stanovište da nikakva vojska izvan Kosova nikada više ne treba i ne sme da uđe u bilo koje kosovsko selo ili grad. Ne samo zbog zločina takvih vojski počinjenih u svakom ratu tokom XX. veka, već i zbog činjenice da takve vojske apriorno podstiču rast albanskog nacionalizma koji potiskuje klasne politike i borbe, također dugoročno destruirajući osetljive ravnoteže i strukture mirnodopskog (kosovskog) društva[NM11]. Već samim tim pristupom i principom, ideja o povratku Kosova u sastav Srbije ne može biti leva ideja.
Čime se god može, treba doprinositi postavljanju temelja za buduće dobre saradnje i miran suživot albanskog i srpskog stanovništva i na Kosovu i u Srbiji[NM12]. Kao i drugde u takvim situacijama i slučajevima, na Kosovu je vremenom izgrađena složena i postojana kulturno-politička svest i savest uvažavanja, prijateljstava, srodnosti, solidarnosti i saradnje stanovništva, za koje se treba nadati da nisu uništene podvizima ni srpskog ni albanskog nacionalizma i šovinizma, te da ih neće uništiti ni odnosi rivalstva i kompeticije tokom „trke ka dnu“ nametnute svim državicama na kapitalističkoj periferiji[NM13] (što je već teže očekivati, jer šta su šovinizam i nacionalizam do mehanizmi društveno-političke artikulacije problematičnih ekonomskih odnosa i politika).
Vreme je da se ti potencijali saradnje i suživota istorijski te aktuelno preispitaju i reafirmišu. To bi naravno bio tek početak, nužna prva odbrana od nacionalističkih opsena i kampanja, dok je u perspektivi jedino pravo i pravedno, dugoročno i stabilno rešenje ono koje se nalazi u diskutovanju, predlaganju, razvoju, afirmaciji i primeni socijalističkih politika, ekonomija, i za njih vezanih kultura i obrazovanja, u granicama i Kosova i Srbije te šireg regiona, odnosno uređenjem proizvodnih i reproduktivnih odnosa onako kako to odgovara ogromnoj većini svih ljudi, društava i naroda sveta.
Istovremeno, one minimalne pogodnosti inače nepogodnog konteksta, kao što su odsustvo oružanih sukoba, relativno slobodno kretanje, trgovanje i susreti stanovništva, dugogodišnji kontakti aktivista i aktivistkinja, teorijska razmena i institucionalna saradnja tamo gde je potrebna i moguća, postojanje regionalne i međunarodne projektne operative nevladinog sektora itd. mogu biti pažljivo korišćene za afirmaciju levih ideja i politika u svakodnevnom radu, delovanju i planiranju[NM14]. Horizont je pritom jasan i nedvosmislen: socijalističko Kosovo pored socijalističke Srbije u socijalističkom svetu.
[AĆ1] Demokratska opozicija Srbije – naziv desno-liberalne koalicije koju su predvodili Zoran Đinđić i Vojislav Koštunica.
[NM1] Na primer, insistiranju na presedanu, to jest, na skandaloznosti i nečuvenosti bombardovanja zgrade RTS-a, treba se suprotstaviti ukazivanjem na bombardovanje zgrade RTV Sarajevo, kao i bilo koje radio ili televizijske stanice tokom ratova u Hrvatskoj i Bosni https://www.youtube.com/watch?v=YQPk_d6-bhA. Nadalje, tragedije poginulih ne bi smele da se koriste kao sredstvo potiskivanja ili zaborava svih onih zastrašivanja, smena i izbacivanja sa posla iole objektivnih i profesionalnih novinara te pretvaranja javnih medija u propagandnu mašineriju vladajuće kaste.
[NM2] Te su politike providno selektivne i račundžijske jer se antinarodni i imperijalni aspekti politika sopstvenih nacionalnih i kompradorskih buržoazija ili njima prihvatljivijih imperijalizama iz nje izuzimaju, dok se iz pojma i skupa „narod“ ne izuzimaju vladajući i njima lojalni društveni slojevi, uvek suprotstavljeni interesima one većine koja se pod (radnim) narodom uobičajeno podrazumeva u levoj teoriji.
[NM3] Inače, ako je reč o imperativu samoopredeljivanja naroda (kao političkog koncepta čije je dominantno i aktuelno važeće shvatanje i primenjivanje upravo ono koje ga poistovećuje sa buržoaski koncipiranom i oblikovanom nacijom), koji međutim nikada nije dovoljno dobro obuhvaćen ili ograničen konkretnim teritorijama, moramo se baviti i pitanjem univerzalnosti tog prava. U slučaju Kosova, nezaobilazno pitanje je kako tretirati pravo na samoopredeljenje iz perspektive tamošnjeg srpskog stanovništva. Koliko god takvo njihovo pravo bilo funkcionalno teško ostvarivo ili politički očigledno kontraproduktivno ili destruktivno i za Kosovo i za Srbiju i za ceo region, činjenica je da će biti teško održati to pravo i braniti ga kao univerzalni koncept i imperativ ako se ono selektivno tumači i zagovara, ili se ignoriše onda kada ga zagovaraju reakcionarne snage, odnosno desnica.
[NM4] Kao prilog elementarnom upoznavanju s tom istorijom, konsultovati Facebook stranicu „Kratka istorija Kosova“ https://www.facebook.com/Kratka-istorija-Kosova-337590086610432/ (sa najavama i transkriptima niza seminara i debata na tu i srodne teme), kao i niz debata „Dijalog među dijalozima“ povodom izlaska iz štampe novog izdanja knjige Petrita Imamija „Srbi i Albanci kroz vekove“ (Samizdat b92, 2018).
[NM5] Uloga NATO-a ovde je još ogoljenija i potpunija jer je obezbeđenje aktera tranzicione pljačke i plena tek deo neokolonijalnih aspiracija i operacija, kao nastavka istorijskih kolonijalnih osvajanja i očuvanja tako nastale globalne moći pored koje NATO stražari. Takvu funkciju NATO danas obavlja kao prevashodno politički aparat – institucionalni implant koji pod kontrolom drži ključne tokove privrednog i političkog života zemalja članica. Ova funkcija čini i aktuelnu vlast i njene „anti-NATO“ bukadžije poput SPS-a ili Pokreta socijalista (koji je to samo po imenu) u suštini zainteresovanima za tu vrstu obezbeđenja i odugoročenja stečenih tranzicionih plenova i pozicija.
[NM6] U Miloševićevom slučaju, tek osvetoljubiva otrcavanja, nakon što je propao kao kandidat za „garanta (imperijalnog) reda i mira na Balkanu“. Ne može se, naravno, zanemariti činjenica da ga imperijalni projekat, čiji je NATO štap, a MMF šargarepa, jeste shvatio kao izazov sopstvenom ugledu i prestižu, pri čemu je poseban ton demonizaciji i targetiranju „balkanskog kasapina“ davao hladnoratovski konstruisani imidž „komunističkog diktatora“ – kome je onda, kao dokazanom ideološkom arhineprijatelju, a ne tek kao svojeglavom tranzicionom uzurpatoru i manipulatoru, bilo oportuno pripisati celu krivicu za opštu ratnu destrukciju i genocidne zločine iz ratova u Hrvatskoj i BiH. U simbolički važnoj, a politički sklepanoj destrukciji i destituciji poslednjeg „arhineprijatelja“ prepoznaje se i sva „geopolitička“ važnost te kompleksnost pitanja Kosova (tzv. geopolitička dimenzija, koju, kao omiljenu desničarsku temu i termin ne treba izbegavati, ali joj treba oduzimati upravo tu desničarsku perspektivu koja parazitira na sveobjašnjavajućoj funkcionalizaciji arhineprijatelja ili arhineprijateljstava ove ili one države ili naroda). Posebno je značajno održati analitičku oštricu na ovoj tematskoj ravni, obzirom da sama tema lako akumulira i usmerava afekte i očekivanja iz domena tzv. „moralne ekonomije“ – opšteprisutnog i prepoznatljivog osećaja materijalne, ali i idejne pravde i pravednosti. Naravno, i taj „osećaj“ je deo ideološke hegemonije, ali je tim manje opravdano zapostaviti ga ili ignorisati.
[NM7] Svakako je potrebno dugoročno insistirati na nijansiranoj i kompleksnijoj slici otomanske vlasti na Kosovu i na evropskom tlu uopšte, jer oportuna vulgarizacija nacionalromantičarske vizije te vlasti, koliko god nekada davno imala smisla u borbi za nacionalno oslobođenje, u miru pretenciozno onemogućava i najelementarnije uvide, debatu i analizu.
[NM8] Jasno je da je blok zapadnih sila imao masu dugoročnih i geostrateških interesa da angažuje NATO na Kosovu i da je, imajući takav prioritet, Miloševiću na pregovorima u Rambujeu ispostavio zahtev koji on nije mogao prihvatiti, a da to ne bude svršen čin u pogledu uspostavljanja protektorata međunarodne zajednice nad Kosovom. Išlo se očigledno i na moguću intervenciju jer je time bila izgledna i veća politička dobit, kroz učvršćenje unutarnjeg i međunarodnog autoriteta te uspostavljanje neometane imperijalne vlasti na Kosovu (u ime čega je za primer išiban te ponižen i Milošević kao neposlušni lokalni gubernator – zgodna pokazna vežba i opomena Rusiji, Kini, Indiji i nemalom broju drugih zemalja sa svojim verzijama kosovskog pitanja). U celoj situaciji NATO je dakle, rizikovao sa eskalacijom i proizvodnjom paradigme univerzalne neupitnosti i obaveze intervenisanja, kao u svetskim ratovima (otud i budalasta, ali u zapadnom kontekstu propagandno zgodna povezivanja predstojeće intervencije sa onima u svetskim ratovima). Činjenica da je neka intervencija radi zauzdavanja eskalirajućeg sukoba i smrtonosne rutine u zločine već ogrezle srpske represivno-militarističke mašinerije bila potrebna, tako je iskorišćena ne kao razlog i rezon, već tek kao povod i maska. Naravno, Milošević je, kao dobar „američki“ đak, odigrao „rekontru“ i pokušao terorom i proterivanjem da od intervencije napravi povod za ostvarenje ključne fantazije srpskog nacionalizma – Kosovo bez Albanaca. Nepotrebno je reći da je tim terorom, zločinima i masovnim proterivanjem sopstvenog stanovništva (Albanaca na Kosovu) iz sopstvene zemlje, Milošević konačno odigrao poslednju kartu u svojoj (srećom) sramotnoj kockarskoj karijeri i da je na toj karti pisalo „Kosovo u Srbiji“ te da je ona zasluženo i zauvek izgubila. Ono što je međutim potrebno uzeti u obzir u daljim razmatranjima je da se sukobi i zločini ovih razmera mogu prilično lako indukovati i oportuno kanalisati u bezbroj područja u svetu, čim oslabi autoritet i kapacitet „Pax Americana“ (tobožnje garantiranje svetskog mira od strane SAD-a), a što se na neki način već i dešava. Pod bombardovanjem i pretnjom kopnene intervencije nigde nije suviše teško isprovocirati i lansirati talase terora, zatvaranja, proterivanja itd.
[NM9] Za kritičku raspravu u vezi ovakvog stava u slučaju pitanja samoopredeljenja iračkih Kurda, konsultovati npr. espressostalinist.com. Opšti i dugoročni profit buržoaskih i konkretnije antisocijalističkih te antikomunističkih snaga apriornim prihvatanjem „novonastale realnosti“ nakon hladno- (i u slučaju Kosova toplo-)ratovskih imperijalističkih intervencija i uspeha nikako nije za potcenjivanje – takav ishod za dugo vremena sprečava razvoj emancipatornih politika, što važi za Kosovo koliko i za Srbiju. Na primer, nije nimalo čudno da se svo prigodničarsko zaprepašćenje, iščuđavanje i zapitkivanje „Zašto na nas tako fine i dobre?“ od strane nacionalističke javnosti u Srbiji zaklanja iza vulgarizovane kosovske mitologije, antikomunizma, „antitotalitarizma“ i čak pozivanja na hladnoratovske žrtvene analogije (naslov tribine u Udruženju književnika Srbije dan nakon početka NATO bombardovanja bio je: „Nećemo da budemo prag Vašingtona“ (sic!)) te prilagođava imperijalnom hegemonom okviru političkih interpretacija. Konfuziji doprinosi i pritajeni ili otvoreni antikomunizam/antitotalitarizam liberalne elite (gde se, u slučaju Kosova ignoriše ili nipodaštava koliki-toliki uspeh SFRJ) i njeno kvazi-prosvetiteljsko sekiranje nad „neutemeljenošću“ Kosovskog mita u istorijskim činjenicama (kao da je bilo koji mit utemeljen u istorijskim činjenicama, i kao da je npr. njihov utemeljujući, liberalni mit o bezalternativnosti kapitalizma utemeljen u bilo kakvim ozbiljnim istorijskim ili ekonomskim činjenicama; ili kao da utemeljujući evropski mit nije nastao usled panike evropskih feudalnih elita, prestravljenih emancipatornim aspektima otomanskih osvajanja, pa zatim vekovima oportuno negovan i impregniran lukrativnim kolonijalnim, orijentalističkim i rasističkim submitovima, fantazijama i paranojama).
[NM10] Za razliku od olako prihvatanih utisaka ili teorija zavere, rad Stefanie Vitali, Jamesa B. Glattfeldera i Stefana Battistona „The Network of Global Corporate Control“, PloS one. 6. (2011) na osnovu empirijskih podataka matematičkim modelima prikazuje date odnose dominacije i kontrole u globalnoj ekonomskoj sferi koja nesumnjivo diktira iste ili slične odnose i u sferi politike, kulture itd. Dostupno na: https://arxiv.org/pdf/1107.5728.pdf
[NM11] Naravno da se ovo odnosi i na NATO, ali ne može se smetnuti sa uma da se i dan-danas u velikom delu stanovništva (ne samo) Kosova, koje je bilo izloženo teroru i progonima tokom devedesetih, NATO doživljava kao uspešna zaštita od takvih praksi i politika, ili makar kao „manje zlo“.
[NM12] Na primer, nedavni predlog jednog američkog profesora o osnivanju istovetnih institucija za istraživanje ratnih zločina u Beogradu i u Prištini, ili zasada mutne ideje o dvostrukom suverenitetu u opštinama sa srpskom većinom, demilitarizovanim zonama itd.
[NM13] Pri čemu one periferne i nedovoljno velike države nemaju čak ni mogućnost ublažavanja, a često ni bilo kakve regulacije nastalih i narastajućih šteta, što je u mnogo pogleda iskusila i SFRJ.
[NM14] Na primer, u aktivnostima nevladinog sektora treba raskrinkavati i kritikovati navodno neutralne, u policy oblande zamotane politike svrstavanja na stranu „dobrih“ imperijalista i kapitalista.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2019. godinu.
12. studenoga 2018.Imperijalna bilanca: Neispričana priča o britanskom gulagu u Keniji
Prema uvriježenom narativu o totalitarizmima, ovi su nedemokratski i autoritarni režimi, sa svojim kršenjima ljudskih prava, presudno obilježili prošlo stoljeće. Unatoč dijametralno suprotnim politikama, desni i lijevi totalitarizam navodno su slični po represivnosti, čija je kruna bila uspostava sustava logora: s jedne strane Auschwitz, s druge Gulag. Ovaj narativ implicira da je pored totalitarnih režima postojao i slobodni svijet, u kojem bi takvi zločini bili nezamislivi. No taj su mit o sebi u najvećoj mjeri izmislili sami pobjednici Hladnog rata, zamećući tragove svojih zločina, poput gigantskog sustava logora kojeg je u Keniji uspostavila britanska kolonijalna vlast u pokušaju da tu zemlju sačuva za bijele koloniste. Razmjeri ovog zločina bili su gotovo nepoznati zapadnoj javnosti do 2005. godine, kada je američka historičarka Caroline Elkins objavila detaljnu studiju o britanskom sustavu logora u Keniji. Donosimo prijevod predgovora njezine knjige.
29. prosinca 2016.Tigar protiv slona
19. prosinca 2016. označio je 70. godišnjicu početka Prvog indokineskog rata. Te večeri 1946. godine eksplodirala je elektrana u Hanoiju, nakon čega je gradom zavladao mrak. Bila je to prva veća diverzija boraca Viet Minha, Revolucionarne lige za neovisnost Vijetnama, protiv francuskih kolonijalnih vlasti. Ova akcija će označiti uvod u sedmogodišnji ratni sukob (do 1. kolovoza 1954. godine) čija nam povijest pomaže rasvijetliti narav globalnih međunarodnih odnosa u razdoblju nakon Drugog svjetskog rata te locirati konkretne ideološke pretpostavke koje su, čak i nakon bolnog iskustva nacifašističke okupacije, motivirale francuske političare da slične modele eksploatacije nastave primjenjivati u kolonijama.
27. srpnja 2016.S roguljama boj smo bili
U suradnji s Antifašističkim Vjesnikom, donosimo tekst posvećen 75. obljetnici ustanka narodā Hrvatske. U pregledu povijesne situacije u Hrvatskoj 1941. godine naglasak je na dinamici odnosa između fašističkog terora kojeg je provodio ustaški represivni aparat i partizanskog pokreta, koji se pod vodstvom KPJ ubrzo nakon narodnih ustanaka u Hrvatskoj i drugim krajevima Jugoslavije prometnuo u jedan od najmasovnijih antifašističkih pokreta u okupiranoj Europi.
9. rujna 2016.Perspektive ljevice u Hrvatskoj
Imajući u vidu da definicija ljevice u hrvatskoj politici odavno podrazumijeva „najmanje desnu“ parlamentarnu poziciju, predstoje nam još jedni u nizu parlamentarnih izbora nakon kojih ona neće imati saborske predstavnike. Time je naglašena diskrepancija između razvoja ljevice u oblastima teorijskog i medijskog rada u odnosu na političko organiziranje na terenu i konkretne političke borbe. U ovom prilogu donosimo analizu trenutnog stanja ljevice u Hrvatskoj, čime nastojimo otvoriti prostor za raspravu o njezinom daljnjem organizacijskom razvoju.
13. studenoga 2018.„Građanski antifašizam” na braniku Tuđmanove Hrvatske
U trenutku dok desnica, s najekstremnijom agendom u zadnjih trideset godina, polako osvaja političke institucije i javne prostore, na ljevici je da koncipira progresivne i emancipatorne odgovore. Da taj proces ne ide baš glatko, pokazuje obrazovni program Centra za studij demokracije i ljudskih prava koji nudi samo još jedno pražnjenje pojma antifašizma od socijalističkog političkog sadržaja i njegovo reapropriranje u duhu građanskih vrijednosti. No ovaj program odlazi i korak dalje, pa antifašizmom pravda i tuđmanistički projekt samostalne i nezavisne Hrvatske. Problematični aspekti ovakvog edukacijskog okvira u tekstu su analizirani s obzirom na njihove historijske, teorijske i političke implikacije.
6. kolovoza 2016.Fašizam i kultura zaborava
Jedno od utemeljujućih mjesta suvremenog historijskog revizionizma korištenje je sporazuma Molotov-Ribbentrop kao dokaza da je Sovjetski Savez, baš kao i Treći Reich, imao agresivne ekspanzionističke namjere prema ostatku europskog kontinenta. Nasuprot uvriježenim vjerovanjima, autor teksta nastoji mapirati cjelovitu sliku dinamike svjetske vanjske politike u predratnom periodu, u kontekstu kojega sklapanje sporazuma o nenapadanju između SSSR-a i Njemačke u kolovozu 1939. godine postaje očajnički sovjetski pokušaj odgađanja rata.
23. ožujka 2016.Kazna i zločin: snage kolaboracije u Srbiji
Pogledajte snimku predstavljanja knjige "Kazna i zločin: snage kolaboracije u Srbiji. Odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945)" Milana Radanovića, održanog 12. veljače u knjižnici Bogdana Ogrizovića. Pored autora, na promociji su, referirajući se na sadržaj knjige i teme historiografije, revizionizma, odmazde i amnestije, govorili urednik knjige Krunoslav Stojaković te povjesničari Dragan Markovina i Hrvoje Klasić. "Radanovićeva knjiga predstavlja primjer argumentirane polemike sa revizionističkom historiografijom u Srbiji jer otvoreno ukazuje na ignoriranja historijskih činjenica, plasiranja poluinformacija i dezinformacija, mistificiranja historijskog konteksta i donošenja neznanstvenih zaključaka od strane revizionističkih povjesničara koji obrađuju razdoblje Drugog svjetskog rata."
4. ožujka 2016.Zašto je bitno raspravljati o ustašama i partizanima?
Walter Benjamin je upozorio da se budućnost, kao promjena prema boljemu, može ukazati iz naše prošlosti samo ako tu prošlost ispunimo sadašnjošću. Inauguracijom nove vlade, na putu prema crnjoj budućnosti, sadašnjost se ispunjava prošlošću, a javnost može svjedočiti kako se, kroz proces pomjeranja institucionalnog i zakonodavnog te preoznačavanja simboličkog okvira, intenzivira već poodmakli projekt poništavanja društvenih standarda utemeljenih tijekom borbe Narodnooslobodilačkog pokreta 1941-45. Međutim, osim kada se ustaški i partizanski pokret, kao regionalne antagoniste, iz konceptualno površnog antitotalitarnog rakursa stavlja na istu vrijednosnu ravan, iz liberalnog društvenog spektra u javnom prostoru sve učestalije dolazi do apela za pomicanjem fokusa s navodno apsolviranih povijesnih tema, a u ime okretanja prema produktivnoj budućnosti.
9. travnja 2016.Viktimizacija zločinaca u kontekstu historijske relativizacije
Autor teksta osvrnuo se na nedavnu raspravu u HRT-ovoj emisiji, u kojoj jedna od sugovornica inzistira na relativiziranom tumačenju povijesti, lišenom političko-ekonomskih implikacija po suvremenu društvenu zbilju. Prema njenom shvaćanju, termin ideologije ne obuhvaća nikakvu aktualnu/relevantnu političku dimenziju te ga, u duhu ahistorijske post-konfliktne teorije razvitka društva, odbacuje kao relikt vremena koje je danas već jamačno prevladano. Što stoji iza koncepta o post-ideološkom društvu?
26. studenoga 2015.Na krivoj strani povijesti u Lisinskom
Prije nešto manje od mjesec dana, na pitoresknom festivalu ekstremne desnice u punoj dvorani Lisinski, okupilo se Hrvatsko nacionalno etičko sudište kako bi izreklo presudu Josipu Brozu Titu: „Riječ je o skupu koji se može promatrati i kao nastavak dugog pohoda tuđmanističkih revizionista tijekom kojeg je u ovih 25 godina izgrađen mitsko-simbolički kompleks koji vrši funkciju konstitutivnog političkog mita neke skupine, u ovom slučaju nacionalne. Hrvatski državotvorni mit isti je kao i svaki drugi – njegovim graditeljima nisu bile bitne činjenice, već samo površne slike i narativi kojima je glavna svrha politička instrumentalizacija.“
29. prosinca 2017.Ideologija pomirbe u službi desnog revizionizma
Nedavnom javnom komemoracijom 75. obljetnice četničko-talijanskog pokolja nad stanovnicima sela Gata, u omiškom zaleđu, službeni izaslanici hrvatske države još su jednom demonstrirali nepoznavanje ili svjesno ignoriranje povijesnog konteksta u kojemu se zločin dogodio. Suprotno tvrdnjama prisutnih nacionalista iz redova klera i visoke politike, pokolj u Gatima i okolnim selima, sproveden uz punu suglasnost tadašnjih ustaških vlasti, nije motiviran njihovom nacionalnošću ili vjerskim opredjeljenjem, nego antifašističkim diverzantskim aktivnostima i političkom potporom Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije – partizanima.
22. listopada 2017.11 HM teza
Feministička borba za reproduktivna prava na području bivše Jugoslavije već više od dva desetljeća svoje argumente promišlja primarno u okvirima liberalnog koncepta ljudskih prava, strateški odvojena od socioekonomskog konteksta i vlastitog socijalističkog nasljeđa. Ponuđenih jedanaest historijsko-materijalističkih teza dio su nastojanja da se borbu za pravo na abortus ponovno pozicionira u kontekst klasne borbe, a feminističku teoriju i praksu u kontekst šireg antikapitalističkog projekta, što je i jedini način da legalni pobačaj postane i egalitaran, odnosno dostupan svim ženama. Tekst je korišten kao argumentacijska podloga prosvjedne akcije koju je u rujnu ove godine u Zagrebu organizirala Platforma za obranu reproduktivnih prava žena.
30. travnja 2016.Cionizam i Izrael danas
Sukob između Izraela i Palestine tema je koja već skoro 70 godina okuplja svjetsku ljevicu. A kako i ne bi kada nije riječ o samo jednom brutalnom militarističkom režimu, već i o sukobu kojemu se ne nazire kraj. Kao doprinos raspravi o ovome pitanju intervjuirali smo Moshéa Machovera, profesora matematike, dugogodišnjeg političkog aktivista te marksista i osnivača izraelske socijalističke organizacije Matzpen. U podosta opširnom intervjuu razgovarali smo o cionizmu, antisemitizmu, izraelskoj ljevici, ali i o perspektivama otpora te rješavanja sukoba.
15. travnja 2016.John Locke protiv slobode
Tekstovi Johna Lockea obično se smatraju utemeljujućim dokumentima liberalizma, no ako se uzmu u obzir Lockeov životni put i povijesni značaj, dolazimo do radikalno drukčijeg razumijevanja njegove političke filozofije. Locke je bio veliki ulagač u engleskoj trgovini robljem te je promovirao iskorištavanje ropstva (u određenim uvjetima), kao i eksproprijaciju zemlje starosjedilačkih populacija, što može djelovati kao nepomirljiva kontradikcija naspram njegove proklamirane filozofske pozicije (ili pozicije koja mu se naknadno pripisuje).
16. listopada 2016.Lekcije iz Cable Streeta
Prije nekoliko dana obilježena je 80. godišnjica radničkog otpora jačanju fašizma u Velikoj Britaniji. Najupečatljiviji moment ovog historijskog događaja nije bio fizički okršaj između fašista i antifašista, nego brutalna upotreba policijske represije nad potonjima koji su, unatoč svemu, pokušali (i uspjeli) spriječiti javnu demonstraciju rasizma i neprikrivenog imperijalizma. Pouke izvučene iz ove borbe upućuju na čvrstu vezu između kapitala i fašizma čemu jedini efikasni odgovor pronalazimo u zajedništvu organizirane radničke klase.
15. listopada 2016.Uloga sećanja i zaborava u postsocijalizmu
Zagovornici uobičajenog narativa o kulturi sjećanja naglašavaju potrebu za suočavanjem s traumatičnom historijskom prošlošću. Nakon sloma socijalizma i restauracije kapitalizma kasnih 1980-ih nisu privatizirane isključivo tvornice, nego i samo pravo na sjećanje. Proizvodnjom nove, revizionističke kolektivne memorije nastao je ideološki paravan koji stoji ispred procesa primitivne akumulacije kapitala i sustavnog uništavanja radničkih prava. Postali smo, naime, svjedocima redefiniranja društvenih odnosa koje počiva na relegitimaciji nejednakosti, do koje zasigurno ne bi došlo bez svojevrsnog kolektivnog – zaborava.
24. travnja 2017.Deset prijedloga za borbu protiv Europske unije
Perry Anderson u nedavnom je tekstu ustvrdio da ekstremna desnica uspijeva mobilizirati puno veću biračku bazu, igrajući na kartu rasističkih sentimenata i ksenofobnih rješenja te pojednostavljenih političko-ekonomskih manevara, dok se ljevica, uz iznimke, libi postaviti odveć nedvosmislene i izravne zahtjeve. Kako bi doskočili tom problemu, a zadržavajući se u duhu humanog internacionalizma, donosimo vam prijevod teksta skupine aktera/ki s europske ljevice koji na raspravu stavlja deset prijedloga kao pokušaj razračunavanja s izostankom jasne mobilizacijske podloge za izlazak iz europske krize.
27. rujna 2016.Da je Tito živ, vjerojatno bi se sastajao s Junckerom
U procesima okoštavanja režima tijekom druge polovice dvadesetog stoljeća, te nakon propasti realnih socijalizama u 1990-ima, naše je društvo raskinulo s partizanskim sjećanjem. No i partizanska praksa predstavlja raskid – na temeljnoj razini ona je ponudila emancipatornu projekciju transnacionalne antifašističke solidarnosti otvorene prema svim dijelovima društva, osim onim fašističkim. Emancipatorni potencijal sjećanja na partizanske prakse danas se razbija o nacionalističke i liberalne revizije. Prve im odriču transnacionalnost, a druge revolucionarnu emancipatornost. O političkim potencijalima partizanstva razgovarali smo s Galom Kirnom.
4. prosinca 2016.Nekoliko generacija za obnovu ljevice
U protekloj godini dana američku i britansku političku scenu obilježili su usponi radikalno lijevih kandidata u strankama lijevog centra. Pročitajte i pogledajte intervju snimljen tijekom prošlogodišnjeg 8. Subversive festivala, u kojem politički analitičari Richard Seymour i Bhaskar Sunkara govore o stanju na radikalnoj ljevici prije navedenih proboja na centru, i problematiziraju potrebne okvire za ponovnu izgradnju snažnog lijevog pokreta, adresirajući otpornost dominantnog narativa, metode mobilizacije društvenih pokreta, pitanja političke estetike, identitetske modalitete klasnih pozicija, entrizam, strategije koordinacije parlamentarnog i izvanparlamentarnog djelovanja te odnos između teorije i prakse.
