Briga o mentalnom zdravlju danas je pretežno usidrena u privatni sektor i samim time najvećem broju ljudi nedostupna, dok su različite znanosti o psihičkom prije svega okrenute ka individualnom. Psihoanaliza je, međutim, od samog svog nastanka, usmjerila znanje psihičkog u okvire društvenog: Freudove koncepcije subjekta, nesvjesnog, seksualnosti, dinamike želje itsl. raskidaju s metodološkim individualizmom psihologije i psihijatrije. Ipak, hoće li se govoriti o konzervativnijim ili progresivnijim politikama psihoanalize zavisi od njezine primjene i organizacije. Brazilski psihoanalitičar i filozof Gabriel Tupinamba upozorava na probleme koji nastaju upotrebom psihoanalitičkih pojmova izvan domena klinike. Na tom tragu, u tekstu se govori o politici/politizaciji psihoanalize, a ne o psihologiziranju/psihoanaliziranju politike.
Giorgio de Chirico: Gare Montparnasse (The Melancholy of Departure), ulje na platnu, Pariz, 1914. godine (izvor: wikiart.org)
„Izgleda kao da psihoanaliza ocrtava prizorište, lokus političkog,
a da sama nije nikad u celini stupila na njega.“
Mladen Dolar[1]
U moru psihoterapijskih pristupa na našim prostorima, psihoanaliza gotovo da se u potpunosti izgubila. Imamo psihoanalitička društva, neke sumnjive organizacije koje dele sertifikate, ali ne i sistemski projekat koji bi psihoanalizu činio dostupnom i raširenom, te je time odrazlikovao od drugih formi psihoterapije koja je dostupna samo malom broju ljudi koji je mogu priuštiti. Briga za mentalno zdravlje ljudi uglavnom je u potpunosti prepuštena privatnom sektoru, zbog čega je nepristupačna najvećem broju ljudi, dok su javne institucije mentalnog zdravstva zanemarene i preopterećene. To međutim nije uvek bio slučaj, a svakako nije slučaj sa psihoanalizom u latinoameričkom svetu (Argentina, Brazil…)[2].
Danas se, ipak ‒ kako je to još Frojd primetio kada je u pitanju širenje psihoanalize u SAD-u ‒ psihoanalitičarem uglavnom postaje jer je izgled obezbeđene egzistencije naizgled veoma opipljiv. Sertifikat najčešće služi tome da omogući započinjanje privatne prakse, rijeđe kao inicijacija u zajednicu koja bi sebi postavila šire ciljeve od onih koji se tiču opstanka svojih članova i članica. Drugim rečima, u najvećem broju slučajeva radi se o krajnje individualizovanoj aktivnosti koja donosi privatnu dobit. Međutim, to nije slučaj svuda, a svakako ne bi moralo biti kada bi se psihoanaliza više razvijala kao nauka i praksa za sve.
Istisnuće psihoanalize događa se na brojnim poljima. Od višedecenijskog proklamovanja njene zastarelosti, zamena u vidu brojnih psihodinamskih i drugačije nazvanih dopuna, izmena i mešanja sa „novijim pristupima“, do istiskivanja njenih pojmova iz vodećih svetskih psihijatrijskih priručnika[3], od nje je ostalo eventualno prisustvo knjiga na pokojoj polici u ponekoj privatnoj psihoterapijskoj ordinaciji – neka vrsta prazne reference na neodređenu prošlost psihoterapije.
U vreme kada svedočimo jakom uplivu biologizma u tretiranju psihičkih problema, kada se farmakološki tretmani sprovode masovno (jer je preplavljivanje društva raznim lekovima, od antidepresiva, depresora, stimulanata itd., u sprezi s profitom), nije na odmet podsetiti se Frojdovih natuknica u pravcu svojevrsnog razvezivanja neurofiziologije i psihičkih fenomena, odnosno vezivanja psihičkog za simbolički momenat koji je potrebno dešifrovati u nadi da će to doneti promenu na bolje. Iako je Frojd u poznim godinama gajio nade povodom budućnosti farmakologije i upotrebe lekova kao pomoćnog sredstva pri psihoanalitičkom tretmanu, današnje se simptomalno lečenje i farmakološko prikrivanje teških mentalnih stanja u potpunosti kosi sa njegovim pristupom.
Umesto raznoraznih karakterizacija o našem nervnom sistemu i toga kako je ovakav ili onakav, podložniji nečemu ili ne, zbog čega se propisuje da u skladu sa tim moramo da uzmemo ovaj ili onaj lek, psihoanaliza radi nešto drugo: pita se o problemima konteksta u kojem se odvija naše formiranje i odgoj – porodica i širi porodični odnosi, artikulacija seksualnosti i seksualne prakse u tom kontekstu, društvene regulacije i običajnosna pravila koja normiraju društvene odnose u datom okruženju itd. Sve se to u psihoanalizi pokazuje kao polje višestrukih konfliktnih situacija sa neizvesnim ishodima, dok se u redukovanom kliničkom setingu prelazi preko ovih kontradikcija, a stanja se označavaju kodovima koji nejasno upućuju na nekakve „dijagnoze“. Psihijatrijske dijagnoze nisu naivna stvar, jer nekome mogu onemogućiti zaposlenje ili naneti štetu u vidu stigmatizacije i slično. Darian Leader je godinama unazad upozoravao da su današnja psihijatrija i psihoterapija daleko ispod nivoa devetnaestovekovne psihijatrije, uprkos svim užasima koje je sprovodila. Ona je, naime, tada bila određena nečime što danas skoro u potpunosti izostaje – potrebom da razume psihičku bolest[4].
Psihoanaliza nam sugerira da u svim tim skretanjima koja se „uvek dešavaju nekom drugom“ ko je „naprosto takav“ vidimo svojevrsnu pravilnost. Bez te pravilnosti ne bismo ni mogli imati nauku o navedenim skretanjima, jer o onome što je slučajno nema nauke, kako je još Aristotel utvrdio. Primenom psihoanalize možemo videti psihopatologiju kao odraz strukturnih ćorsokaka porodice i društvenih odnosa. U tom smislu, psihoanaliza je, za razliku od danas dominantnih psihoterapija i psihijatrija, više okrenuta društvenom nego individualnom. Nema psihologije koja ne bi bila društvena, kaže Frojd još na prvoj stranici Masovne psihologije i analize ega[5]. Nema psihologije koja u obzir ne bi uzela društvo, koja bi ignorisala društveno-materijalne uslove egzistencije svake moguće psihe. Drugačiji psihološki pristupi su, pak, posledica opće fragmentacije percepcije pod pritiskom strukturnih učinaka kapitalističkih društvenih odnosa. Psihoanaliza vraća znanje o psihi u okvire društvenog.
Na tom traga valja razumeti da Frojdove koncepcije subjekta, nesvesnog, seksualnosti itd. nužno sa sobom povlače raskidanje sa metodološkim individualizmom psihologije i psihijatrije. Psihoanalitičke teorije su otvorile prostor u kojem se subjekt, zajedno sa ostalim kategorijama, ne može misliti bez Drugoga, bez onoga što je Lakan nazvao simboličkim poretkom. Iz ovakve perspektive, nema atomizirane jedinice čije je ispitivanje moguće mimo konteksta društva i kulture. Nema govora o psihopatologiji bez uzimanja u obzir njenog društvenog generisanja, kroz običajnosne obrasce, obiteljske odnose i kulturu.
Nije slučajno što je psihoanaliza u filozofiji i istoriji nauke često navođena kao revolucionarno otkriće. Frojd je otkrićem i zasnivanjem psihoanalize kao klinike (prakse) i teorije otvorio novo polje znanja i delanja u modernosti. Vrlo brzo se suočio sa granicama primene psihoanalitičke teorije i generalnim ograničenjem koncepata koji su potekli iz kliničke prakse, spekulativnih upuštanja i polemika u drugim poljima (medicina, biologija, ekonomija, fizika…)[6]. Frojd se sa ovim problemom suočavao i na osnovu raznih prigovora, ali ga to nije odvratilo da svoje pojmove primenjuje izvan klinike. Tako smo dobili niz Frojdovih tekstova koji se bave društvenim problemima, od kulture i umetnosti do religije, rata, običajnosti… Na kraju krajeva, Psihopatologija svakodnevnog života je korak ka tome da se nesvesno učini vidljivim u svakodnevnim praksama ljudi. Svakodnevni fenomeni poput omaški, dosetki itd. ranije nisu naročito naučno obrađivani, već ih se gledalo kao usputne, slučajne, nebitne. Sa psihoanalizom oni dobijaju naučno utemeljenje.
Psihoanaliza se u svom nastajanju suočila i sa društvenim/političkim kontekstom koji joj je prethodio. Odatle se morala izboriti sa svim prigovorima koji su ovim kontekstom bili određeni, nastojeći da ga dovede u pitanje. Psihoanalizu u tom smislu ne možemo posmatrati kao polje izuzeto od političkog konteksta u kojem se npr. obrazuju analitičari, od konteksta organizacije u kojoj se psihoanaliza reprodukuje kao teorija i praksa (klinika). Problem organizacije ju je, štaviše, pratio od samog početka, te i danas nastavlja da se ukazuje kao ključni. Već samim time što postoje psihoanalitičke organizacije, institucije i društva, nemoguće je govoriti o psihoanalizi kao potpuno odvojenoj od politike.
Politika psihoanalize otvara brojna pitanja. Da li se psihoanaliza mora razumeti kao teorijska praksa koja proizlazi iz istih onih matrica koje je ponekad stidljivo nastojala dovesti u pitanje? Da li se radi o terapiji više klase za višu klasu? Da li je ona čedo buržoaskog sveta koje ga posrednim putevima podupire i reprodukuje u svim njegovim destruktivnim praksama i učincima? Da li je u pitanju „buržoasko mišljenje“? Radi li se o nečemu drugom osim o još jednoj modernoj profesiji koja se bez teškoća upisuje u polje kapitalističkih odnosa, rada i politika?
Ova pitanja ostaju otvorena, baš kao i odgovori, što je u skladu sa time na koji se način ova teorija i sama proizvodi, reprodukuje, primenjuje i uklapa u postojeće stanje. Nema zatvaranja psihoanalitičke političke situacije jednom za svagda, već odgovor zavisi od toga kako (će) psihoanaliza figurira(ti) u datom kontekstu. Ona može podupirati konzervativne, kao i progresivne politike. Ona može biti i jedno i drugo. Njena ispoljavanja nam to i pokazuju.
Milerova škola u Parizu[7] je primer konzervativne institucije čiji osnivač odvraća od „društvenih nemira“, jer to remeti stabilnost i mogućnost kliničkog rada. U ovom slučaju je, dakle, mogućnost društvene promene stavljena u suprotnost sa psihoanalitičkim ciljevima i radom klinike. S druge strane, psihoanalitičke organizacije u Brazilu aktivno učestvuju u levim organizacijama, pokušavaju da psihoanalitički tretman profilišu s obzirom na potrebe za društvenim promenama, emancipacijskim ciljevima i neretko antikapitalističkom borbom. Nivedita Menon, pak, istražuje kako se psihoanaliza primenjuje, kroz političko prevođenje, na globalnom Jugu, pa se, recimo, koncept individue u indijskoj psihoanalizi razume drugačije. Nema individue u zapadnjačkom smislu, subjektivnost je uvek već nekakva masa društvenog, pa je i indijska psihoanaliza – psiho-socijalno kliničko istraživanje[8]. Sve ovo pokazuje kako se primena psihoanalize u drugačijim geosocijalnim kontekstima ujedno tiče i njene politike.
Značaj Frojdove teorije za emancipatornu politiku
Neki od elemenata Frojdovog razumevanja psihičkih fenomena zapravo jesu ključno polazište za bilo koju emancipatornu teoriju i politiku. To kako se razumevaju subjekt i subjektivni procesi, dinamika želje, nezavršenost seksualnih orijentacija itd., bitno određuje i kako će se, recimo, razumeti procesi orodnjavanja, podređivanja ili skretanja od društvenih normi, te odmaci od esencijalističkih i biologističkih zasnivanja subjektivnosti.
Frojd je ‒ kako je to opisao Altiser ‒ otkrićem nesvesnog i koncepcijom psihičkog aparata, zadao udarac jednoj od centralnih tačaka buržoaske ideologije – poimanju subjekta kao konzistentnog i homogenog[9]. Nakon utemeljenja psihoanalize više nije bilo moguće govoriti o (samo)prozirnosti i izvesnosti čitavog niza kategorija koje se vezuju uz subjekt: od želje i nagona, do seksualnosti i psihičkih poremećaja. Želja ne može biti racionalno formirana preferencija na osnovu svih raspoloživih podataka, kako je to bilo mišljeno u liberalnim optikama (tako razumljena raspoloživost i nije svima dostupna u podjednakoj meri). A bez želje i nagona nema ozbiljnog angažmana subjekata, niti bilo kakvog radikalnijeg čina. Ova dimenzija subjektivnosti koju je Frojd formulisao, zauzimajući pritom (ponekad ne baš tako jasan) odmak od biologizma, razvijala se u pravcu razbijanja ustaljenih ideologema vezanih za seksualnost, mentalno zdravlje, porodične i druge odnose itd.
Psihologija pre Frojda smatrala je da se deca u seksualnost upisuju tek ulaskom u pubertet i sticanjem uslova za reprodukciju. Frojd, međutim, pokazuje čitavo polje polimorfno-perverzne seksualnosti prisutne već u veoma ranom periodu razvoja deteta. Ne radi se tu o nekim prirodno samoniklim sklonostima i onome što nam se predstavlja u konstrukciji normativne seksualnosti. Radi se o nečemu što norma pokušava da obuzda i svede na genitalnu seksualnost, u čemu često ne uspeva, jer su izdanci ovih nagona barem u nekim segmentima prisutni u „normalnom“ seksualnom životu odraslih. Infantilna seksualnost prevazilazi okvire genitalne seksualnosti, te se u jednom periodu može odnositi na usta (oralna faza), u nekom pak drugom periodu se nalazi u latenciji i slično. Ona je više decentriranog i razvezanog karaktera, u odnosu na centriranost genitalne seksualnosti.
Ovim otkrićem infantilne seksualnosti otvorena je važna rasprava o tome kako bi trebalo misliti ljudsku seksualnost, njenu bliskost sa jezikom, njenu razvezanost od puko reproduktivne funkcije, te njenu neutemeljivost u određeni „primereni“ domen. Na tragu ovih otkrića utvrdilo se da se u ljudskoj seksualnosti ne može fiksirati neki temelj, s obzirom da infantilna seksualnost, kao i ostala skretanja u odnosu na normu genitalne seksualnosti, svedoče o svojevrsnom prelivanju seksualnosti izvan zacrtanih granica (kako god ih postavili)[10]. Sve se može seksualizovati, dok sâm genitalni seksualni odnos često može kao takav zakazati. Sve to svedoči o fantazmatskoj dimenziji kao konstitutivnom elementu ljudske seksualnosti.
Otkrićem Edipova kompleksa, Frojd je u pitanje doveo i samu konstituciju porodice kao neproblematične datosti. Kako Dolar napominje, „nije dakle reč o tome da Frojd sve redukuje na odnose prema ocu i majci“, kako su neke kritike razumele Frojdov postupak u ovoj tački, „nego im upravo oduzima njihove prirodne uloge i pretvara ih u funkcije obeležene strukturnim konfliktom i nestabilnošću“[11]. Nema ničeg organskog u porodici, krv nije nikakva spona na kojoj se zajednica zasniva sama od sebe, a tome svedoče brojni konfliktni momenti koje psihoanaliza sreće u svojoj praksi i koje nastoji da razmrsi.
Povodom proučavanja homoseksualnosti, umesto naturalizacije, strategije normaliziranja i/ili normiranja fenomena homoseksualnosti, Frojd (u Tri rasprave o seksualnoj teoriji) zapravo denaturalizuje heteroseksualnu seksualnost, odnosno izbor „primerenog“ seksualnog objekta. U jednoj fusnoti, na kraju poglavlja o „inverziji seksualnog objekta“, nailazimo na doista iznenađujuću tvrdnju:
„U smislu psihoanalize i isključivo seksualno interesovanje muškarca za ženu predstavlja problem kome je potrebno objašnjenje, a ne nešto što se samo po sebi razume, čemu treba u osnovi podmetnuti hemijsku privlačnost.“[12]
Ako biti gej iz perspektive uobičajenog (konzervativnog) ideološkog horizonta predstavlja fenomen koji je potrebno objasniti (zašto dolazi do jedne „neprirodne“ pojave poput „inverzije seksualnog objekta“), dok se heteroseksualni odnos ne objašnjava jer je njegova datost neupitna, ovde se stvari korenito izvrću – treba objasniti i jedno i drugo, oboje je podjednako podložno problematizaciji. Za Frojda se tu radi o istom pojmu seksualnosti, te se on oštro protivi kategorijalnom razdvajanju homo- i hetero-seksualnosti. Osnovna Frojdova zadaća ovde je proširenje pojma seksualnosti, koja sada u sebe uključuje infantilnu seksualnost, perverzije i ostale nastranosti, što su termini koji ovde imaju čisto tehničku funkciju fiksiranja objekta u seksualnoj konfiguraciji, odnosno pozicioniranja seksualnog objekta u odnosu na normu. Norma, pak, ovde nije tzv. prirodna ili biološka već društvena kategorija.
S obzirom na formiranje subjekta, Frojd insistira na njegovoj društvenoj genezi, podvlačeći elemente kontingencije koji su u njoj prisutni: odgoj, društveno okruženje, kulturne matrice, religioznost itd. Iako bi se, uprkos ovim društvenim odredbama subjektivnosti, i dalje moglo prigovoriti da postoji slepilo za klasnu analizu, Frojd je itekako bio svestan ograničenosti i nedostupnosti psihoanalitičkog tretmana za podređene klase:
„S druge strane dade se predvideti: kad tad će porasti savest društva i opomenuti ga da i siromah ima isto pravo na pružanje duševne pomoći kakvo već ima na hiruršku koja spasava život i da neuroze ne ugrožavaju narodno zdravlje manje od tuberkuloze i jednako malo kao i ova mogu da se prepuste nemoćnoj brizi pojednica iz naroda. […] Ti će tretmani biti besplatni. Može dugo potrajati dok država te obaveze ne oseti kao neodložne. Sadašnji uslovi mogu prolongirati taj termin, verovatno je da će te institute pokrenuti privatna dobrotvorna inicijativa; ali kad tad će se to ipak dogoditi.“[13]
Više od stotinu godina kasnije, vidimo da ni država ni privatno zdravstvo ne ostvaruju ovu zamisao, pa čak i u krugovima javne brige za mentalno zdravlje u potpunosti izostaju utopijske zamisli o besplatnoj psihoterapiji koja bi bila dostupna svima.
Politika psihoanalitičke organizacije
Problem dostupnosti i popularizacije psihoanalize problem je i njezine organizacije. Novoj nauci ograničenoj na knjige malih tiraža, poneki članak i nekoliko prijatelja koji se koliko-toliko redovno sastaju nije moguće obezbediti značajniji uticaj bez šire organizacije, prakse i mogućnosti treniranja novih analitičara. Stoga je značajan deo Frojdove biografije obeležen problemom institucionalnog organizovanja koje bi psihoanalizi omogućilo da se postavi kao značajan društveni faktor[14]. Nije, dakle, svejedno u kakvom se političkom miljeu sprovodi rad sa ljudima i tretiraju njihovi problemi, ni u kojem se kontekstu budući analitičari i analitičarke pripremaju za rad. Danas je Milerova škola u Parizu jasan pokazatelj za to.
Milera polaznici gledaju kao vrhunskog interpretatora Lakana (jedinog koji poseduje taj ključ), koga krasi aura sveznajućeg analitičara, dok se njegove duboko konzervativne stavove o transrodnosti, kao i otvorena podrška Makronu na izborima 2017. godine unutar same škole uopće ne propituje[15]. Nadalje, brojni_e analitičari_ke i škole već razvijaju okvire za promišljanje transrodnosti i drugih tema koje konzervativna psihoanaliza odbacuje, te razmišljaju u pravcu odmaka ovih pitanja od uskih okvira koje propisuju analitičari poput Milera i njegovih sledbenika_ca[16]. Takođe, neke psihoanalitičarke nastoje teorijski utemeljiti feminističke odredbe koje bi se odmakle od uskih radikalno-feminističkih vizura kategorija „žene“, „pristanka“ itd., što onda ima i sasvim drugačije vektore politizacije[17].
Različite su, dakle, politike psihoanalize, a povratak Frojdu nam, kako smo videli, može poslužiti i za progresivnija promišljanja i politizacije. Ipak, valja biti obazriv sa idejom uvezivanja psihoanalize i politike. Jer: psihoanaliza svakako ima izvesne političke učinke, ali to ne znači da se može primeniti na sve političke fenomene. Takva ekstrapolacija psihoanalitičkog na političko bila bi primer psihologiziranja/psihoanaliziranja politike, a nas ovde zanima politika/politizacija psihoanalize. Dok je psihoanaliza, kao i bilo koja druga nauka i praksa, društveno određena, te u tom smislu uvezana i sa politikom, ova nauka i praksa ipak se bavi specifično određenim poljem. Stoga je proširenje psihoanalitičkih koncepata na van-psihoanalitičke fenomene potencijalno štetno.
Problemi prekoračenja upotrebe psihoanaličkih koncepata
Upravo je na tom tragu Gabriel Tupinambá u svojoj novoj knjizi The Desire of Psychoanalysis. Exercises in Lacanian Thinking (koja je izazvala brojne polemike u polju psihoanalitičke teorije) skovao pojam „lakanovske ideologije“, nastojeći da ukaže na neprimerenost i potencijalnu opasnost upotrebe psihoanalitičkih pojmova izvan domena klinike i psihoanalitičke teorije i njezinog protezanja na polja koja su izvan nje, kao i da prokrči put prema promišljanju istinske politizacije psihoanalize.
U primeni, psihoanalizu prate oscilacije između singularnosti i univerzalnosti njenih koncepata. Uzmimo za primer koncept nesvesnog: nesvesno je nešto što se u raznim izlivima poput omaški, snova, dosetki, simptoma itd. zadobija i fiksira u kliničkoj situaciji, u govoru koji se podvrgava pravilu slobodnih asocijacija, dakle nešto što je određeno singularnošću subjekta u analizi. Tupinambá ovaj pristup naziva kliničkim. Međutim, nesvesno je i nešto što svakodnevno prati svaki govor, može se odnositi na skupine, organizacije, razna polja znanja i prakse, dakle nešto što ima opštiji karakter. Frojd je već načinio korak u tom pravcu, delima poput Psihopatologije svakodnevnog života, kako smo ranije naveli. Kod Lakana se ovaj problem, usled posezanja za strukturalnom lingvistikom, preneo u formi zamagljenja razlike između govora u analizi i govora uopšte, što je dalje omogućilo osnovu za klizanje pojmova izvan polja koje im je primereno.
Slična dijalektika može se opaziti i u drugim psihoanalitičkim konceptima. Umesto nesvesnog ovde možemo staviti čitav niz pojmova poput transfera, želje, simptoma, identifikacije, Edipovog kompleksa itd. Međutim, to što se ovi pre svega psihički fenomeni mogu pojaviti kao sveopšti, ne znači da se polje psihoanalize proširuje na sva druga polja, doslovno ih zamenjujući u objašnjenjima i politikama[18].
Ovo je samo jedna od mogućih osi prekoračenja i „neprimerene generalizacije“ psihoanalitičkih koncepata. Tako se i problemi koji istovremeno pogađaju teoriju, kliniku i instituciju psihoanalize mogu često neprimereno „razrešavati“ njihovom redukcijom na jedno od navedenih polja, što posledično zapravo zamračuje početni uvid problema: nemogućnost ustanovljenja klinike u osiromašenoj zajednici ne možemo posmatrati kao teorijski problem koji će psihoanaliza sama razrešiti. To je pre svega političko pitanje koje ne može biti svedeno na psihoanalitičku problematiku i tretirano u okvirima psihoanalitičkih koncepata, već se mora postaviti kao pitanje njene politizacije.
Pored kritike neprimerenih prekoračenja i jasnog definisanja domena, Tupinambina regionalizacija psihoanalize tiče se i svojevrsnog razvezivanja psihoanalize i politike u smislu pretpostavljenih intrinzičnih veza (psihoanaliza kao nešto po sebi političko), tj. „ekscesivnih i neposrednih zauzimanja političkog od strane psihoanalize“, te priznavanja „potpuno običnog statusa psihoanalize kada se ona politički razmatra“[19]. Tek kada je prihvatimo kao uobičajenu praksu i teoriju, bez privilegovanog statusa u političkom smislu, koja „iz političke vizure podleže svim uobičajenim ideološkim, geopolitičkim i ekonomskim ograničenjima koja obrazuju naš savremeni društveni prostor“[20], možemo u pravom smislu postaviti pitanje njene politizacije, institucionalizacije i emancipatorne uloge.
Bilješke:
[1] Dolar, M., „Frojd i političko“ u: Oficiri, služavke i dimničari (Akademska knjiga, Novi Sad, 2017), 145.
[2] U Argentini, zemlji sa najvećim brojem psihoanalitičara po glavi stanovnika na svetu, psihoanaliza je dostupna u okviru javnog zdravstva, što je u velikoj meri doprinelo detabuizaciji psihoterapije. Problem se kod nas često postavlja upravo u izokrenutoj vizuri, pa se stiče utisak da ljudi ne idu na psihoterapiju najpre zbog stigmatizacije, a ne zato što im je najčešće nedostupna. Kratak prikaz istorije psihoanalize u Argentini: Patricia Gherovici, „The Argentinean Exception Proves the Rule“, u: Crisis and Critique, br. 6, izd. 1, 02-04-2019. Dostupno na: https://www.crisiscritique.org/storage/app/media/2019-04-02/gherovici.pdf
[3] Peto izdanje DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) iz 2013., uključujući i prethodna dva, koje izdaje American Psychiatric Association (APA) i koje koriste gotovo sve psihijatrijske institucije širom sveta, uključujući evropske zemlje, primetno istiskuje psihoanalitičke pojmove poput anksioznosti i zamenjuje ih pojmovima panike i fobije.
[4] Ovo se posebno odnosi na kognitivno bihevioralnu terapiju (KBT): https://www.theguardian.com/science/2008/sep/09/psychology.humanbehaviour Kada je u pitanju kritički pristup dijagnozi depresije, njenom tretiranju u savremenom kliničkom kontekstu, vidi: Leader, D., The New Black: Mourning, Melancholia and Depression (Graywolf Press, Minneapolis, 2009).
[5] Frojd, S., Psihoanaliza mase i analiza ega, Fedon, Beograd, 2006, 129-130.
[6] Sa Frojdovim opusom imamo i problem pozajmljivanja termina i koncepata iz navedenih polja. Lakan je pokušavao svojim intervencijama da u mnogim tačkama ispravi štetu koja je ovim procesom načinjena u recepciji Frojdovog dela. Verovatno najočitiji primer je Frojdova teorija nagona. Uprkos Frojdovom terminološkom distanciranju upotrebom Trieb umesto Instinkt, u prevodu sabranih dela na engleski jezik (The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud), ovaj termin je preveden rečju instinct, što je uveliko doprinelo biologističkoj recepciji teorije nagona koja i danas ne jenjava.
[7] Radi se o École de la Cause Freudienne koju je Žak-Alen Miler (Jacques-Alain Miller), Lakanov zet i svojevrsni naslednik, osnovao 1980. godine. Miler je 1992. osnovao internacionalno udruženje World Association of Psychoanalysis (WAP), najveću instituciju posvećenu širenju lakanovske psihoanalize na svetu, koja uključuje njegovu školu u Parizu, kao i mnoge druge škole širom sveta, pa i u Latinskoj Americi. Upravo je ova institucija poslednjih godina na udaru levih kritika zbog sve većeg distanciranja spram članova koji su politički angažovani u nekim drugim organizacijama, zbog transfobije, kao i čestih podrški neoliberalnim i konzervativnim političkim opcijama na izborima u matičnim zemljama. Više o tome: Gabriel Tupinamba, „’Pandora’s Box Has Been Opened’: Lacanian Psychoanalysis and Politics after 2017“, u: Crisis and Critique, br. 6, izd. 1, 02-04-2019. Dostupno na: https://www.crisiscritique.org/storage/app/media/2019-04-02/tupinamba.pdf
[9] Altiser, L., „O Marksu i Frojdu“ u: Filozofsko čitanje Frojda (Istraživačko-izdavački Centar SSO Srbije, Beograd, 1988), 373.
[10] Vidi: Zupančič, A., What is Sex (The MIT Press, London, 2017).
[11] Dolar, M., Oficiri, služavke i dimničari, 138 (kurziv moj).
[12] Frojd, S., Tri rasprave o seksualnoj teoriji. Totem i tabu (Matica srpska, Novi Sad, 1981), 22.
[13] Frojd, S., Spisi o psihoanalitičkoj tehnici I (1895-1919) (Društvo za proučavanje psihoanalitičkog metoda, Beograd, 1990), 184. Vidi i: Elizabeth Ann Danto, Freud’s Free Clinics. Psychoanalysis and Social Justice, 1918-1938 (Columbia University Press, New York, 2005), knjigu koja detaljno obrađuje potisnutu tradiciju emancipacijske psihoanalize.
[14] Frojd, S., Autobiografija (Nova knjiga, Podgorica, 2006). Lakanova borba bila je još ilustrativnija.
[15] Najskoriji prikaz institucionalnih kriza lakanovske psihoanalize, kao i probleme vezane za ovaj politički kontekst, dao je brazilski psihoanaitičar i filozof Gabriel Tupinambá u knjizi The Desire of Psychoanalysis. Exercises in Lacanian Thinking (Evanston, Illinois: Northwestern University Press, 2021), posebno u prvom poglavlju.
[16] Up. Patricia Gherovici, Transgender Psychoanalysis. A Lacanian Perspective on Sexual Difference (Routledge, London i New York, 2017).
[17] Vidi: Jacqueline Rose, On Violence and On Violence Against Women (Farrar, Straus i Giroux, New York, 2021).
[18] Ovo ne znači da se psihoanalitički pojmovi ne smeju tretirati kao univerzalni i da njihova upotreba mora po svaku cenu da se ograniči na kliniku. Pre se radi o tome da privilegovanje kako njihove singularnosti (klinički pristup), tako i univerzalnosti (kritički pristup) sa sobom nosi specifične probleme. Tupinambin pokušaj razrešenja ove situacije je uvođenje generičke perpektive koja će u davanju primata deklaracijama onoga što postaje moguće u odnosu na oba prethodno navedena pristupa, tek omogućiti da psihoanaliza postane primerena odrednica u promišljanju društvenih fenomena. Tupinambá, G., The Desire of Psychoanalysis. Exercises in Lacanian Thinking, 75-95.
[19] Tupinambá, G., The Desire of Psychoanalysis. Exercises in Lacanian Thinking, 15.
[20] Ibid.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2022. godinu.
31. prosinca 2018.Zašto bi psihoterapeuti trebali razgovarati o politici
Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije do 2020. godine depresija će biti glavni uzročnik invaliditeta u svijetu. Kako tvrdi autor članka, postoji značajna korelacija između mentalnih poremećaja i političkih okolnosti pa zabrinjava što psihoterapeuti obično izbjegavaju razgovor o političkim pitanjima. Vrijeme je da psihoterapija prestane svaljivati krivicu za društveni neuspjeh na one bez moći.
15. svibnja 2022.Upravljanje stresom je podvala
Cinizam korporativnih modela upravljanja stresom mjerljiv je samo time koliko je stres nusproizvod kapitalističkog sistema akumulacije profita. Rješenja koja neće biti puko palijativna treba tražiti u domeni politike namjesto u individualistički postavljenom idealu brige o sebi.
22. studenoga 2021.Bolesni od rezova
"Furioznim pokušavanjem proizvodnje sve kraćih, bržih, i jeftinijih govornih terapija kako bi se pokrila mentalna šteta neoliberalizma, država je povukla financiranje onih kojima je pomoć najpotrebnija. Danas je iznimno teško naći se u prostoru u kojem možete slobodno govoriti. Umjesto toga, zadatak terapije često je unaprijed zadan terapijskim protokolima, čije financiranje i oblikovanje ciljeva počivaju na fiskalnom obećanju – da će biti isplativo utoliko što će vratiti ljude na posao."
21. listopada 2021.Budućnost uzajamne njege
"Moramo djelovati prema etičkim principima promiskuitetne njege ne samo na razini osobne bliskosti ili srodstva, već na svim razinama života – umnožavajući i eksperimentirajući s modelima njege za druge, o drugima, s drugima, nadilazeći okvire današnjih hegemonih izvitoperenih oblika njege."
31. srpnja 2020.Iza leđa korone: rad, kuća i vrijeme
Višak vremena za dokolicu, prividno nataložen u kućanstvima tijekom pandemije korona virusa, zakriva diferencijaciju rada po klasnim, rodnim i rasnim linijama, što autorica razmatra na podlozi teorije socijalne reprodukcije. Uz intenzifikaciju kućanskog, javnog odnosno komodificiranog orodnjenog reproduktivnog rada, na pretpostavljeni stambeni prostor eksternaliziran je i dio proizvodnog rada, bez adresiranja svih njegovih materijalnih dimenzija i pojačano prekarne izvedbe, dok je istovremeno veliki broj radnica i radnika van kućanstava nastavio obavljati onaj rad koji je neophodan za svakodnevno namirivanje potreba društva.
15. ožujka 2016.Kako nas je kapitalizam učinio bolesnima
"Konstantna neizvjesnost i besperspektivnost ljude su natjerale na shizofren život ispunjen strahom, nepovjerenjem i gorčinom prema institucijama i državnom aparatu koji su omogućili nesmetanu cirkulaciju kapitala, eksploatirajući rad ekonomski potlačenih klasa. U takvom, ekonomski izrazito nepovoljnom, tehnokratskom i antidemokratskom ozračju, teško je ostati motiviran i sposoban za rad, teško je ostati zdrav. Gubitak posla potkopava čovjekov osjećaj vrijednosti, otuđuje ga od zajednice te čini manje aktivnim, što rezultira deflacijom njegovih psihičkih i fizičkih kapaciteta. Čovjek kroz rad zadovoljava svoje temeljne potrebe, koje nisu nužno vezane uz njihov materijalni aspekt, nego i uz potrebu za samoaktualizacijom, za izražavanjem kreativnosti te samopoštovanjem."
29. kolovoza 2022.Komercijalizacija obrazovanja i kriza mentalnog zdravlja
"Loše mentalno zdravlje duboko je ukorijenjen problem u društvu, s različitim izvorima. Uopće nije čudno da se psihičko zdravlje, posebice mladih, pogoršava. Budućnost je sumorna za mnoge mlade ljude. Studenti mogu očekivati da će diplomirati na sveučilištu s dugovima od nekoliko desetaka tisuća funti, samo da bi potom bili ugurani u prekarne poslove s niskim plaćama koji jedva pokrivaju sve više stanarine i troškove života."
14. prosinca 2022.Ključne riječi: magični voluntarizam
"Kada se ljudi suočavaju s prekarnim zaposlenjem, obavijestima o deložaciji, ili se bore da prehrane svoju djecu, uloga terapije razgovorom i vještina samopomoći znatno je oslabljena. (...) U konačnici, magični nas voluntarizam gura u zamku umanjivanja utjecaja materijalnog nezadovoljstva. Zanemarujući društvene uzroke i one vrste nedaća koje mogu biti endemske za živote ljudi iz radničke klase, nehotično doprinosimo depolitizaciji mentalnog zdravlja."
15. ožujka 2016.Mentalno zdravlje na udaru industrije sreće
Trgovanje srećom pojedinca u ekonomiji koja instrumentalizira njegova nezadovoljstva i razočaranja kroz konzumerističku supstituciju, dok se u svrhu njegova optimalnog sudjelovanja u proizvodnim procesima potiče stvaranje pozitivne radne okoline, ono je što se nudi umjesto redistribucije odnosa moći i učenja demokratskom dijalogu, kao jedinom putu prema individualnom zdravlju i zdravom društvu.
4. listopada 2020.Kriza mentalnog zdravlja u pandemiji COVID-19
"Novo istraživanje sugerira da se broj oboljelih od depresije udvostručio tijekom pandemije COVID-19 – no zbog višegodišnjeg rezanja sredstava servisima mentalne zdravstvene skrbi, sustavi potpore jedva se nose sa situacijom."
11. listopada 2020.Nismo sišli s uma, nego smo ludi od bijesa
"Marksistička analiza epidemije mentalnih bolesti nužno će je staviti na teret klasnom društvu i alijenaciji, te nepravdi i bijedi koje ono uzrokuje. Sølvi Qorda piše o prijekoj potrebi suočavanja s pitanjem mentalnih bolesti."
15. ožujka 2016.Biti zdrav i biti zaposlen, i biti zaposlen a biti zdrav
"Akumulacija kapitala ujedno je značila akumulaciju mizerije i produljenje agonije napornog i potplaćenog rada. U psihosocijalnom kontekstu, pomak u strukturi radnih odnosa doveo je do mentalne degradacije čovjeka, što ujedno znači i promjenu percepcije rada, koji se sve češće doživljava kao robijanje sa svrhom namirenja osnovnih egzistencijalnih potreba. Životni vijek čovjeka pretvoren je u radni vijek, a slobodno vrijeme u potpunosti je podređeno ostvarenju primarnih potreba."
29. listopada 2021.Kultura otkazivanja: kritika ili napad?
Popularizirana MeToo heštegovima, uz glavno područje borbe na Twitteru, kultura otkazivanja jedna je od suvremenih formi (poglavito online) ostracizma. Ponekad se upućuje i na njezine demokratizacijske potencijale, jer javni bojkot onih koji bi inače bili imuni na bilo kakve posljedice za svoj govor i aktivnosti makar simbolički uzdrmava neke naizgled nedodirljive pozicije. Ipak, pored moralnih i političkih problema ovog fenomena ponekad bliskog online sramoćenju, zlostavljanju, maltretiranju, vigilantizmu i linčovanju, ostaju i njegove logičke kontradikcije, koje – ako se ne zadovoljavamo samo optužbama bez dokazivanja – valja stalno iznova propitivati. Upravo to čini i Natalie Wynn u svom video-eseju o činu otkazivanja.
