Nađa Bobičić
9. prosinca 2022.
Struje li struje kvira na ljevici
Prepleti socijalističkih pokreta i marksističkih teorija s kvirom i feminizmom, historijski su bili složeni i odvijali su se u revolucionarnim usponima, ali i iznevjeravanjima. Iako se kvir teorija na Zapadu pretežno usidrila u akademsko polje, radikalni kvir (kvir marksizam, kvir anarhizam, dekolonijalni kvir...) nije nastao u akademiji već u aktivističkim borbama i pokretima tijekom druge polovine 20. stoljeća. Valjalo bi dublje istražiti historiju, politiku i teoriju marksizma te kvira i na (post)jugoslavenskim prostorima i otuda reflektirati što je kvir marksizam na (post)jugoslavenskoj ljevici danas, te kako bi se njegove klice mogle razgranavati u zajedničkoj antikapitalističkoj borbi i mišljenju.
Već neko vrijeme je postalo jasno kako ni feminizam, ni ljevica, pa ni kvir, ne mogu referirati samo na jednu tradiciju mišljenja. U kvir teoriji su se, tokom tri decenije njenog razvoja, kao dominantni pristupi, oni iz kojih je potekao i sam naziv, kao i osnovne teorijske pretpostavke, nametnuli pristupi nastali na anglo-američkom govornom području. Utemeljenje kvir teorije primarno u akademskim prostorima, kako je to sistematizirao Peter Drucker, donekle je objasnilo njenu koncentraciju u imperijalističkim zemljama, a dekolonijalizacija odnosno globalna decentralizacija kvira te mapiranje i umrežavanje s drugim čvorištima kvir teorije i prakse postao je važan i nužan proces (primjerice u Africi, Aziji i Latinskoj Americi)[1].
U tom kontekstu, bilo bi značajno istražiti istorijski odnos različitih struja marksizma i kvira kroz kompleksna teorijska i praktična preplitanja borbi za radničku i seksualnu emancipaciju, kako na Zapadu, tako i u (post)jugoslovenskim prostorima. Novi pogled na ovdašnje socijalističke i marksističke tradicije znanja neophodan je koliko zbog kritičko-teorijske inspiracije, toliko i zbog vraćanja političkog samopouzdanja regionalnim progresivnim političkim strujama koje će bez „ljevlje“ političke artikulacije neminovno ostati u domenima manje ili više reformističke socijaldemokratije. Zadatak opisa kvir strujanja na našim prostorima, koji bi išao u prilog istoriji dekolonizacije dominantno zapadnih kvir ideja, nije nimalo lak i vraća nas korak unatrag u rekonstrukciju istorijskih pregleda kvir teorija sa Zapada. Iz te je namjere nastao tekst „Homoseksualnost, kvir i marksizam: pregled istorije i pogled iz (post)jugoslovenske perspektive“ u kojem u skraćenoj verziji prikazujem segmente iz stogodišnje trajektorije socijalističke homoseksualnosti[2] (za period do devedesetih godina 20. vijeka) i kvira (u posljednje tri decenije).
Istoriju odnosa LGBT borbi i socijalističkih pokreta te marksizma u 20. vijeku obilježili su nagli revolucionarni usponi i surova iznevjeravanja. U prvim decenijama prošlog vijeka pokreti za gej i lezbijsko oslobođenje bili su vezani uz boljševičku revoluciju (koja je bila praćena dekriminalizacijom homoseksualnosti) i dobijali su podršku njemačke socijaldemokratije. Neke od uticajnijih figura koje su davale podršku seksualnom oslobođenju i emancipaciji homoseksualnosti iz tog perioda između ostalih, bili su August Bebel, Clara Zetkin, Aleksandra Kolontaj i Emma Goldman, dok je Wilhelm Reich bio idejni tvorac i predvodnik njemačkog socijaldemokratskog programa za seksualne politike. Krajem dvadesetih godina, osnovana je Njemačka asocijacija za proleterske seksualne politike (njem. Deutschen Reichsverband für Proletarische Sexualpolitik), koja je okupljala dvadeset hiljada ljudi (međutim, sa dolaskom nacista ovaj je revolucionarni rad brzo ugušen). Sa druge strane, možda i najpoznatije iznevjeravanje ženske emancipacije i seksualnog oslobođenja od strane državnog socijalizma desilo se sa dolaskom staljinizma u SSSR-u, koji se vratio konzervativizmu, ponovno kriminalizujući homoseksualnost i zabranjujući abortus.
Naravno, kada se malo dublje i detaljnije ulazi u svaku od konkretnih priča, one izgledaju umnogome kompleksnije od narativa o naglom usponu i strmoglavom padu saveza između borbi za klasnu, rodnu i seksualnu emancipaciju. Na primjer, zbog nedostatka arhivske građe istorijska nauka još uvijek nije uspjela da detaljno rekonstruiše cijeli proces dekriminalizacije homoseksualnosti u SSSR-u (o čemu je 2001. godine detaljnije pisao Dan Healey).
U kontekstu komplikovanih istorija, zanimljiv je i ovdašnji primjer socijalističke Jugoslavije, u kojoj se dekriminalizacija homoseksualnosti odvijala u etapama. Kako je istražio Franko Dota u svojoj doktorskoj disertaciji Javna i politička povijest muške homoseksualnosti u socijalističkoj Hrvatskoj (2017), već u prvom periodu socijalističke Jugoslavije Ministarstvo pravde, sa partijskom i pravosudnom elitom na čelu, predložilo je potpunu dekriminalizaciju istopolnih odnosa, što je i uneseno u predlog Krivičnog zakonika. Međutim, ova je istorijska prilika propuštena pod uticajem Ministarstva unutrašnjih poslova, koje je homoseksualne osobe predstavljala kao kriminalce. Pod tim pritiskom homoseksualnost je nastavila da se definiše kao kazneno djelo, ali je smanjena maksimalna kazna na dvije godine zatvora i uvedena mogućnost uslovne kazne (koje od tada počinju prevladavati u odnosu na kazne zatvora) u zakonu koji je stupio na snagu 1951., dok lezbejski odnosi više nisu bili dijelom kaznenog zakonika. Član 186. Krivičnog zakona FNRJ je nakon revizije iz 1959. smanjio kaznu na do godinu dana (Dota 2017, 124-137). U narednoj fazi u nekoliko republika SFRJ (u Sloveniji, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Vojvodini) homoseksualnost je 1977. dekriminalizovana. U drugim republikama su postojale različite pravne tendencije, te je dekriminalizacija homoseksualnosti uglavnom nastupila tokom devedesetih godina prošlog vijeka.
U istom periodu u tzv. državama blagostanja na Zapadu, takođe je dolazilo do promjena kada je bila u pitanju emancipacija homoseksualnosti. Jedan od prelomnih događaja zbio se u Parizu maja ’68 u kojem je kao saradnik Komunističke partije učestvovao Guy Hocquenghem. Iako je ravnopravno učestvovao u revoluciji, kasnije ga je Partija odbacila zbog njegove homoseksualnosti. Njegova teorijska misao dio je radikalnih kvir strujanja, a koristi se i elementima marksističke analize. Dijalektički pristupa oslobođenju seksualnosti i njenom odnosu prema proleterskoj revoluciji, između ostalog, objašnjavajući kako je upravo kapitalizam stvorio i proletere i „homoseksualce“, te da je utemeljenje homoseksualne želje kao zasebne praćeno i njenom represijom. Kako je njegova misao uronjena u ondašnji revolucionarni pokret, on taj pokret želi osloboditi ograničenja do kojih neminovno dolazi svaki put kada se kao subjekat revolucionarne borbe izdvaja samo figura strejt radnika. Ili, riječima Guy Hocquenghema:
„Nemoguće je prisiliti želju da se uklopi u okvir revolucije koja je već bremenita prošlošću „radničkog pokreta“. Stoga revolucionarni zahtjevi moraju proisteći iz samog pokreta želje; ne trebamo samo novi revolucionarni model, već i preispitivanje sadržaja tradicionalno vezanog uz pojam revolucije, naročito ideje preuzimanja moći. Homoseksualni su pokreti, uz neke druge pokrete, razotkrili reakcionarne implikacije čekanja da preokret dođe od strane nekog muževnog, osornog, razmetljivog proletarijata…“[3]
Iz tadašnje perspektive, komunističkim partijama Evrope zamjeralo se što revoluciju zamišljaju kao pokret samo jedne, i to heteroseksualne, muške, radničke zajednice, te što ne uočavaju kako revolucije javne sfere ne može biti bez revolucije sfere privatnosti, a time i tijela:
„Prestravljuje nas taj stari poredak koji zaudara po leševima, te smo odlučili revolucionarnu borbu protiv kapitalističke opresije prenijeti tamo gdje je ona najdublje ukorijenjena: u samu srž našeg TIJELA. […] ‘Revolucionarna svijest’ je samo obmana, sve dok ne prođe kroz ‘revolucionarno tijelo’, tijelo koje proizvodi vlastito oslobođenje“[4]
Od tog je perioda prošlo pola vijeka, a u međuvremenu je, nastavljajući se između ostalog i na opus Michela Foucaulta, tokom devedesetih formulisan koncept kvira u djelima autorki poput Eve Kosofsky Sedgwick i Judith Butler. Ipak, uvijek je važno imati na umu kako kvir nije nastao kao koncept odvojen od aktivističkih borbi i sterilno zamišljen u akademiji, već je duboko ukorijenjen u revolucionarnim pokretima tokom druge polovine dvadesetog vijeka. Kao i u slučaju šezdesetosmaša, kvir ne trpi strogo odvajanje teorije i prakse. U tom kontekstu treba razumjeti i radikalni kvir, kao širi pojam koji obuhvata različite struje – od kvir marksizma i postmarksizma, preko kvir anarhizma, do dekolonijalnih kvir struja. U tom smislu se kvir marksizam može definisati kao jedna od radikalnih kvir struja, koja se suprotstavlja kapitalu, državi, rodu i njima srodnim sistemima opresije, o čemu piše Peter Drucker:
„Kvir marksizam u procesu je izgradnje korpusa teorije koja sintetizuje marksističke koncepte kao što su klasa, reifikacija i totalitet s konceptima iz drugih paradigmi kao što su performativnost, homonacionalizam i intersekcionalnost.“[5]
Za korpus znanja koji se u savremenom kontekstu naziva kvir marksizmom, u anglosaksonskom kontekstu među najznačajnijim predstavnicama_ima osim Druckera su Kevin Floyd, Alan Sears, Holly Lewis i John D’Emilio[6]. Osim što je jedan od začetnika kvir marksizma, Drucker je i jedan od najproduktivnijih i najdosljednijih autora koji šire korpus kvir znanja u barem dvije ravni. Geografski, doprinoseći njegovoj dekolonizaciji, time što analizira uticaj neoliberalne globalizacije na LGBTIQ+ iskustva u različitim krajevima svijeta (kao u ranije pomenutom zborniku). Takođe, proučavajući istoriju odnosa socijalizma prema rodnim pitanjima u najširem shvaćanju, koji se odnose kako na feministička tako i na LGBTIQ+ prava.
Na presjeku tih njegovih istraživanja razvijen je koncept kvir internacionalizma, koji se suprotstavlja dvjema, prema njegovom mišljenju, problematičnim tendecijama – heteronacionalizmu i homonacionalizmu. Pod heteronacionalizmom Drucker podrazumijeva savez strejt identiteta i nacionalizma, kao u slučajevima otvorene homofobije konzervativnih vladajućih struktura u državama nekadašnjeg tzv. Istočnog bloka, poput Poljske ili Mađarske. U pitanju su prokapitalističke političke snage, koje svojom kvazi-kritikom zapadnoevropskog neoliberalnog diskursa mobilizuju nezadovoljne društvene grupe. S druge strane, Drucker kritikuje EU i zapadne strukture moći koje se prikazuju kao „tolerantne“ spram LGTBIQ+ zajednica, a čiji su interesi prije svega odbrana neoliberalnog sistema. I homonacionalizam i njegov samo naizgled suprotstavljeni heteronacionalizam u službi su istog interesa kapitala. Zato kvir internacionalizam treba da im se suprotstavi, predstavljajući istinsku alternativu:
„Sve ovo sugerira tamniju stranu ‘ponosa’ u današnjoj Evropi: LGBTQI osobe su ponekad ponosne ne samo na ono što jesu, već i na ono što nisu (zaostali, tuđi, marginalni). Na tu se vrstu ponosa, zapravo, nemaju što ponositi. Ponos bi se trebao temeljiti na solidarnosti: ne na nametanju agende od strane navodno naprednih navodno nazadnima, već na punoj jednakosti u borbi – što znači, na primjer, da istočni Europljani i imigranti preuzmu vodstvo u odlučivanju o taktikama i zahtjevima u borbi protiv svojega ugnjetavanja. Na globalnom nivou, program oslobođenja trebao bi biti zajednički osmišljen na temelju naše pune različitosti, jednakosti i međusobnog poštovanja, povezujući LGBTQI jednakost s punom ekonomskom i društvenom jednakošću. To bi bio najbolji protuotrov i za homonacionalizam i za heteronacionalizam u Europi.“[7]
Holly Lewis jedna je od kvir marksistkinja sa kojom je ovdašnja publika imala priliku da se upozna kroz obrazovni program Multimedijalnog instituta. U studiji The Politics of Everybody: Feminism, Queer Theory, and Marxism at the Intersection (Politika svih – intersekcija feminizma, kvir teorije, i marksizma) ona teoriju socijalne reprodukcije povezuje sa seksualnošću i trans borbama. Njena upotreba pojma intersekcija (raskrižje) ne zadržava se na prostom ukrštanju rodne, seksualne, rasne, ejblističke i drugih opresija sa klasnom eksploatacijom, već joj je namjera da pokaže kako dolazi do strukturnog orodnjavanja, rasijalizacije, normalizacije unutar kapitalističkog okvira:
„Kako bi preživjela, velika većina ljudi mora ili prodavati svoju radnu snagu ili prositi ili skupljati otpatke. Kada radni ljudi očekuju dijete, njihove su nadnice preniske da bi se propisno brinuli o sebi ili o svojoj budućoj djeci. Orodnjavanje i rasijalizacija tijelâ na tržištu rada pripisuje uloge i vrijednosti tim tijelima na nove načine. Invaliditet se razumije u terminima nemogućnosti konkurisanja na tržištu rada, nemogućnosti podržavanja same_samoga sebe, i ‘zahtjeva’ da poslodavci izvrše određena prilagođavanja. Seksualna orijentacija problem je za kapital utoliko što remeti opozicijski seksizam koji pomaže regulisanje radne snage na radnom mjestu i u njihovim domovima.“[8]
Za ovaj korpus je od posebnog značaja bio i skoriji izlazak publikacije Transgender Marxism (2021) koju su uredile Jules Joanne Gleeson i Elle O’Rourke. U pitanju je pionirska publikacija u kojoj se istražuju trans životi i pokreti u kapitalizmu. Tekstovi zastupljeni u zborniku iz trans perspektive preosmišljavaju neke od ključnih tema i koncepata savremenih kvir, feminističkih i marksističkih praksi i pokreta, među kojima su: socijalna reprodukcija, orodnjavanje, radni uslovi i otpor radu, položaj tijela sa invaliditetom u kapitalizmu, klasna borba, a završava se „jednom utopijom“ i „jednom distopijom“. I pored žanrovske raznolikosti priloga koji zrcale njihovu teorijsku raznolikost, ono što ih sve povezuje jeste pokušaj da se iz trans perspektive analiziraju različiti aspekti borbe protiv roda, države i kapitala, da se razgrade strukturni nivoi opresija i eksploatacija koje kapitalizam intersekcionalno produkuje:
„Ne možemo postaviti kapitalizam na jednu stranu, kao fiksni, postojani element, a rod na drugu kao niz ‘kulturnih’ normi i identifikacija. To se dvoje miješa na svakom koraku, razvijajući se i pomjerajući brže negoli to možemo pratiti. Stoji da nad našim orodnjenim iskustvima dominira kapital, ali kapitalizam je s rodom u uzajamnoj zavisnosti. Iz tog razloga, temporalna dinamika roda nije statična, već se neprestano revolucionarizira transformacijama u načinu na koji kolektivno organiziramo društvo.“[9]
Važan doprinos dekolonizaciji ovog pristupa iz ugla tzv. istočnomarksističke misli (kako je sam autor određuje, referišući se na produkciju znanja iz tzv. Istočnog bloka) i istorijsko-materijalističkog metoda, daje studija Bogdana Pope De-centering queer theory: Communist sexuality in the flow during and after the Cold War[10] (De-centriranje kvir teorije: Komunistička seksualnost u procesu tokom i nakon Hladnog rata) (2021). U prvom segmentu studije Popa kontrastira koncept „produktivnog tijela“, razvijen na osnovu sovjetskih i avangardnih teorija vodećih figura Proleterskog kulturnog pokreta (Proletkult), Alexandera Bogdanova i Borisa Arvatova, sa konceptom „roda“ koji je formulisan tokom hladnoratovskog perioda. Za razliku od termina „rod“, koji podrazumijeva brisanje komunističkih koncepcija tijela nastalih u tzv. Istočnom bloku, Popa ističe produktivistički pristup tijelima i seksualnosti, gdje se tijelo ne shvata individualistički, već kao nedovršeni proizvod dijalektičkog procesa na putu ka komunizmu. U drugom dijelu studije, autor se okreće samom propitivanju izvora kvir teorije kao liberalnih i kako ih naziva „antikomunističkih“, nastalih u kontekstu blokovske podjele svijeta.
U našem kontekstu se radikalne kvir i kvir marksističke tendencije pojavljuju unazad nekoliko godina, prije svega kroz prevode, ali i kroz reakcije na tekuće raspore i dileme. Dobar primjer priloga koji bi se mogao podvesti pod ovaj tek nastajući korpus kvira na (post)jugoslovenskoj ljevici jeste tekst Line i Mie Gonan „Transfobija i ljevica“ (2018). Tekst je nastao kao odgovor na recentnija nerazumijevanja i prijepore na ljevici kada su u pitanju teme roda i seksualnosti. Karakteristično za pristup ovih autorki jeste to što kapitalističku eksploataciju ne odvajaju od rodne opresije, pozivajući se na osnovne postavke teorije (kvir) socijalne reprodukcije. Potom, one vrlo kritički pristupaju ideji o jedinstvu radničke klase i određenju subjekta borbe u odnosu na njegov položaj u procesu proizvodnje. Takođe, one kritikuju i tendencije radničkog pokreta da je tijekom povijesti nedovoljno uključivao borbu za kvir i feminističku emancipaciju. Na koncu, sumiraju:
„čak i da se prostor produktivnog rada želi otvoriti za kvir osobe putem antidiskriminacijskih zakona i kolektivnih ugovora te politika ravnopravnosti na radnom mjestu, kvirfobično nasilje će i dalje ostati tu kao jedno od nužnih disciplinirajućih metoda održavanja društvenih odnosa kakve kapitalizam zahtijeva. Kvir politika, stoga, ne može biti politika asimilacije u radničko pregovaranje s kapitalom na terenu kapitala, nego mora biti usmjerena protiv samog kapitala“ (Gonan i Gonan, 2018).
Osim ovog teksta, zaslužne su i za prikupljanje, arhiviranje i prevođenje tekstova koji na našim prostorima doprinose radikalizaciji uskih akademsko uspostavljenih okvira kvir teorije, kao što je bio slučaj sa objavljivanjem zbirke Nepomirljivo – Radikalni kvir protiv roda, države i kapitala (ur. Lina Gonan, 2018).
Kvir teoretičarka Nina Čolović u svojem nedavnom predavanju „Rod i rad u kvir teoriji“ (2022) dijeli sličnu perspektivu kada je u pitanju odnos identiteta i kvira. Za razliku od uobičajenog izjednačavanja kvir i LGBTIQ+ pokreta ona pravi važnu distinkciju između njih, jer se kvir protivi ma kakvom ukalupljenju u postojeće kapitalističke strukture i odnose. Kako Čolović objašnjava, „kvir je uništenje identiteta“, jer je i identitet proizvod upravo tih kapitalističkih odnosa kojima bi se kvir trebao suprotstavljati. S druge strane, iako LGBTIQ+ pokret u sebi sadrži klicu radikalnosti kvira, on se ipak svojim zahtjevima zadržava u okviru postojećih odnosa (na primjer, zahtjevom za brakom kao nekoj vrsti normiranja kvir odnosa, ili za uključivanjem u vojsku, policiju, i slično). Upravo u toj razlici odnosa prema sistemu – otpora prema njemu naspram pregovaranja sa njim – Čolović locira tenziju između kvira i LGBTIQ+ pokreta:
„tu tenziju možemo razumjeti kao način, s jedne strane, pokušaja preživljavanja unutar sistema u kojem jesmo, gdje bi LGBTQ pokret trebao iskomunicirati neke stvari, zagovarati neke stvari koje će ljudima omogućavati opstanak ovdje i sada, dok kvir zapravo ima dugoročniji plan, odnosno ima težnje koje nadilaze tu privremenost i uvijek je imao, odnosno vidio je u toj privremenosti opasnost da se neke stvari ukorijene“.
Kvir pokret, kaže ona dalje, ne teži uključenju i prihvatanju u već nejednaki sistem, već mu je cilj da se kapitalizam uruši do temelja i sve gradi ispočetka. U tom je smislu radikalni kvir protiv države, kapitala i svih institucionalnih odnosa moći.
Gdje smo sad?
Čitajući ovu literaturu, otvara se nekoliko dilema i podpitanja oko toga na koji je način ona u vezi sa savremenim kvir strujanjima u ovdašnjem kontekstu. U kakvom je odnosu kvir marksizam sa drugim kvir strujama, pogotovo sa radikalnim kvirom (a u okviru njega i anarhističkim kvirom)? Da li je kvir marksizam samo jedna od marginalnih podstruja (post)jugoslovenskog marksizma, kojom se dominantno bave teoretičarke i teoretičari kvira i eventualno feministkinje pojedinih ljevičarskih provenijencija? U tom smislu, da li je se svodi na identitetsko, politički korektno uključivanje „drugih“ i kada ona samo biva pomenuta? Da li ovdašnji marksizam sa njom vodi dijalog i na koje sve načine? Ako je razmjena još uvijek samo površna ili dolazi na inicijativu kvira i feminizma, šta je potrebno da kao marksisti i marksistkinje za polaznu točku analize uzmemo suodnos „revolucije tijela“ i „revolucije rada“? Konačno, kakve posljedice po nove ljevičarske pokrete na našim prostorima (ali i budućnost koju isti žele izboriti) može imati marginalizovanje onih struja marksizma koje se upravo bave rodom i seksualnošću?
I tu ponovo dolazimo do pitanja kontinuiranog iznevjeravanja, koje se na ovaj ili onaj način provlači već stotinjak godina nakon uspješnih perioda saradnje, a može poprimiti oblik odlaganja ili odugovlačenja revolucije tijela, ili nagle obrte u progresivnim politikama koje naizgled preko noći mogu da izbrišu prethodno teško stečena prava i obećanja potpune emancipacije. Nepovjerenje koje se stoga nakuplja – kako u feminističkim tako i u kvir krugovima različitih ljevičarskih struja – je dvostepeno. U prvom koraku obavlja se rad obrazovanja i rodnog senzitivisanja pokreta, koji najčešće obavljaju žene zadužene za tzv. žensko pitanje u socijalističkim i komunističkim partijama prve polovine 20. vijeka, a potom i feministkinje i LGBTIQ+ aktivisti_kinje u toku druge polovine prošlog vijeka.
To ne znači da nema pojedinaca saveznika, čak i najuticajnijih figura u pokretu kao što su Engels, Bebel, Lenjin, Tito, već da „ženska pitanja“ i feministički te kvir pristupi često imaju poziciju „od spolja“ i „dodatka“ glavnim marksističkim strujama, koje će se baviti ekonomijom, radnim pravima, internacionalnom politikom, a onda kao „dodatak“ uvesti rodnu i kvir perspektivu. Periodi jačanja savezništava i većeg uključivanja rodno nedominantnih grupa, najčešće se preklapaju sa periodima najintenzivnijih revolucionarnih borbi i obrta.
Ova dinamika se ne ponavlja samo na najširem nivou velikih društvenih i internacionalnih revolucija, nego se nažalost dosta često perpetuira i na manjem planu labavih savezništava, a posebno u periodima kriza progresivnih pokreta. Najskoriji takav slučaj vezan je sa transfobnim stanovištima pojedinih regionalnih „ljevičarskih“ i ženskih organizacija i inicijativa (o čemu su u kontekstu ad hoc antikapitalističke kvir inicijative feministkinja i feminista protiv transfobije pisale Lina i Mia Gonan te Nina Čolović).
Postojanje konzervativnih, ili klasičnim marksističkim jezikom rečeno kontrarevolucionarnih tendencija, može oslabjeti povjerenje između različitih struja marksizma i s njima povezanih kvira i feminizma. Vrijeme je da krenemo osnaživati ovdašnji kvir marksizam i komunikaciju s radikalnim kvirom te marksističkim, socijalističkim i autonomističkim strujama feminizma, kako bi se potencijalne tačke pucanja preventivno jačale.
U tom smislu, postavlja se pitanje šta su politički prioriteti kvir marksizma na prostoru nekadašnje Jugoslavije? Kako ga se uopšte može imenovati? Kao (post)jugoslovenski kvir marksizam?
Jedan od prioriteta mogao bi biti ponovni pogled na istoriju jugoslovenske marksističke teorije, kulture i prakse, kao na nedovoljno istražene izvore koji ujedno mogu služiti kao kreativni podsticaj za nove teorije i prakse, ali i kao doprinos borbi protiv desničarskih revizionizama. Do sada su se istraživanja homoseksualne istorije u socijalističkoj Jugoslaviji uglavnom zadržavala na analizi iskustava zajednice i na pravnom aspektu homoseksualnih prava i sloboda. To je važan doprinos korpusu znanja o ovdašnjem socijalizmu, za koji bi se moralo naći mjesto u školskim kurikulumima, i kao jedna nit progresivne istorije svakako bi doprinijela borbi protiv neofašističkog revizionizma.
Osim te vizure, istraživanja prošlosti moguće je i teorijski iskoristiti. U tom smislu, vrlo je inspirativan spomenuti metod Bogdana Pope, koji kvir znanje ne vezuje isključivo uz kapitalističke individualističke ideje o tijelu, već sprovodi epistemološki obrat, uvodeći u dijalog koncepcije tijela sovjetske nauke i tzv. istočnoblokovske kulture. Moglo bi se razmotriti kako bi uvođenje kvir perspektive rezoniralo sa praxisovskim idejama, ili sa funkcijom tijela u samoupravljanju.
Prioritet je svakako i proširenje te jačanje savezništava, čemu doprinose mnogobrojne regionalne inicijative, među kojima su kolektivi poput Talas TIRV; TMB – Trans Mreža Balkan, Queer Beograd Collective[11], Zazor kolektiv[12], Good Night Macho Pride, formalne i neformalne mreže poput fAKTIV-a, različite festivalske i kulturne forme, te inicijative kao što su Kvirovanje Crne Gore[13] i dr.
Takođe, treba pronaći praktične i teorijske odgovore na pitanje odnosa kvir borbi prema slobodi od kapitalističkog rada, roda i države, pa i njihovom ukidanju. Ovo se odnosi na ideološke i realpolitičke slabosti u koje upada prokapitalistička liberalna strana LGBTIQ+ pokreta[14] svaki put kada kao krajnji cilj postavi emancipaciju svojih zajednica u kapitalističkim okvirima, koji su strukturno zasnovani na eksploataciji i opresiji.
Sa različitih strana počinju da izviru kvir marksističke klice, što se vidi po sve većem broju srodnih inicijativa, po širenju korpusa znanja i kulturne produkcije koje sistemski analiziraju i prikazuju povezanost roda, seksualnosti i rada. Čini se kao da sve više dobija na momentumu i počinje se formirati još jedna karika u dugom lancu jugoslovenske marksističke misli i prakse – kvir marksizam (post)jugoslovenskog tipa koji bi bio otvoren koliko za ponovno otkrivanje istorije ovdašnjeg znanja, toliko i za intervencije u savremenu marksističku produkciju, i posljedično, u praksu.
Bilješke:
[1] V. Peter Drucker (ur.), Different Rainbows (2000, London: GMP), zbirku eseja o lezbejskim i gej pokretima iz različitih dijelova svijeta, poput Brazila, Meksika, Kenije, Indije, Kine.
[2] Pod tim se misli kako na iskustva LGBT+ zajednica u socijalističkim zemljama, tako i na LGBT+ marksističke pokrete i teorije koje su nastajale u kapitalističkim zemljama Evrope i Sjeverne Amerike.
[3] Hocquenghem, G. [1972] (2018). Revolucija želje. U: Gonan, L. (ur.). Nepomirljivo. Radikalni kvir protiv roda, države i kapitala. Zagreb: Multimedijalni institut, 39.
[4] Hocquenghem, G. [1973] (2018). Uništimo seksualnost. U: Gonan, L. (ur.). Nepomirljivo. Radikalni kvir protiv roda, države i kapitala. Zagreb: Multimedijalni institut, 76-77.
[5] Drucker, Peter. (2017) Queer Marxism. Historical Materialism.
[6] Ovih dana je održan i zanimljiv razgovor pod nazivom Towards a Queer Marxism: A Roundtable Discussion (dostupan na engleskom jeziku) u kojem su sudjelovali Holly Lewis, Alan Sears, Peter Drucker i Paul Reynolds.
[7] Drucker, Peter. (2016) „Homonationalism, Heteronationalism and LGBTI Rights in the EU“, Public Seminar. Predavanje o istoj temi Peter Drucker je održao i u okviru 13. izdanja Subversive Festivala, čiji snimak možete pogledati ovdje.
[8] Lewis, Holly, Politics of Everybody: Feminism, Queer Theory and Marxism (London: Zed Books, 2016), 203.
[9] Gleeson, Jules Joanne i Elle O’Rourke, Transgender Marxism (London: Pluto Press, 2021), „Introduction“.
[10] Popa, B. (2021). De-centering queer theory: Communist sexuality in the flow during and after the Cold War. Manchester: Manchester University Press.
[11] Bilić, B. i Dioli, I. (2017). Queer Beograd Collective: S one strane identitetskog aktivizma u Srbiji i na postjugoslovenskom prostoru. U: Bilić, B. i Kajinić, S. Na raskršću opresija: intersekcionalnost & LGBT aktivizam u Hrvatskoj i Srbiji. Beograd: Centar za kvir studije (147–167).
[12] Bobičić, N. (2022). Queer, Feminismus und die Linke im postsozialistischen Yugoslawien. u: Bite Back! Queere Prekarität, Klasse und unteilbare Solidarität, ur. Lia Becker, Atlanta Ina Beyer & Katharina Pühl. Berlin: RLS.
[13] Brković, Č. (2016). Platforma inicijative Kvirovanje Crne Gore. Podgorica: Kvir Montenegro.
[14] Ali i svaki pokušaj emancipacije s ljevice koji ustukne pred tim kategorijama ili na njima odluči graditi temelje, ne adresirajući dinamike moći koje perpetuiraju.
Tekst inkorporira prerađene dijelove teksta „Homoseksualnost, kvir i marksizam: pregled istorije i pogled iz (post)jugoslovenske perspektive“. Hvala Karolini Hrgi, Maji Solar i Martinu Berošu na komentarima i pomoći pri realizaciji.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2022. godinu.
