Ljudi nisu čestice, kapitalizam nije gravitacija

Sa stranice Kontinuirana edukacija prenosimo tekst objavljen 21. kolovoza 2013., odgovor Ognjena Kojanića profesoru Raši Karapandži na prijedlog uvođenja seminara ne-ideološke ekonomije na istraživačkoj stanici Petnica. “Prikazivanjem ekonomije kao sfere odvojene od politike zapravo se krije očuvanje statusa quo koji počiva na nejednakoj raspodeli društvene i ekonomske moći.”

U poslednjem petničkom Almanahu (http://almanah.petnica.rs/27/pdf/B27-WEB.pdf, str. 28), profesor Raša Karapandža je izneo predlog da se u Petnici uvede program posvećen ekonomiji. Kako sam kaže, „(u) Srbiji, ekonomija je, više nego bilo koja druga naučna oblast, decenijama bila politizovana. I nije predstavljala nauku, već ideologiju. Samim tim situacija je mnogo lošija nego u drugim naukama gde se politika daleko manje mešala. Stoga bi uvođenje programa ne-ideološke ekonomije bio pravi korak. Na jednom takvom seminaru polaznici bi, koristeći slične metode koje koriste na seminarima fizike ili astronomije, mogli da izučavaju uzročnike ekonomskog rasta, optimalne ugovore i aukcije itd., i time pokušaju da pronalaze odgovore na neka od pitanja iz naše svakodnevnice.“ Iako bih pozdravio uvođenje programa posvećenog ekonomiji, imam nekoliko problema sa konceptom koji predlaže profesor Karapandža.
Ideja za koju se on zalaže podrazumeva da bi ekonomska nauka lišena upliva politike mogla da reši mnoge praktične probleme alokacije oskudnih resursa. To je viđenje ekonomije koje je karakteristično za kontekst kapitalizma u kome se neoklasična ekonomska nauka razvijala. Dakle, ono se odnosi na ekonomije u kojima je težnja ka maksimizaciji organizujući princip. Međutim, pojam ekonomije može imati šire značenje od efikasnosti odnosno „ekonomisanja“, ili savremene tržišne ekonomije. Tim pojmom mogu se označiti sve aktivnosti usmerene namirivanju materijalnih potreba ili želja, nevezano za političko-ekonomski sistem u kome se odvijaju.
Bilo je pokušaja unutar ekonomske antropologije da se i ekonomije nezapadnih društava proučavaju korišćenjem teorijsko-metodoloških alata nastalih u okviru neoklasične ekonomije. Na kritiku upućenu takvom, formalnom, pristupu da su ekonomske institucije u tim zajednicama različite od onih na Zapadu, gde je ekonomska nauka formulisana, formalisti su odgovorili humanističkim argumentom da je postuliranje razlike između ljudi na Zapadu i u primitivnim zajednicama apsurdno.

Teorija nije isključivo način na koji diskurzivno opisujemo svet koji nas okružuje, ona je aktivni činilac u izgradnji sveta. U tom smislu svi teorijski alati koje koristimo, koncepti koje usvajamo i opisi i objašnjenja koje nudimo, imaju političke posledice.

Formalisti su tako reprodukovali sliku o ekonomiji kao realnosti koja je odvojena od političkih, srodničkih i drugih društvenih odnosa. Ova zamišljena samodovoljnost ekonomske sfere je posledica toga što je diskurs o ekonomiji obeležen organicističkom koncepcijom društva, evolucionim viđenjem razvoja i herojskim narativom o istoriji, kao i esencijalističkim, falocentričnim i binarnim kognitivnim modelima. Drugim rečima, polazeći od hvale vredne ideje da nezapadne subjekte ne treba smatrati suštinski različitim od ljudi na zapadu (pod uslovom da ljudi imaju suštinu), formalisti su načinili grešku da su kategorije Zapadnog društva postulirali kao univerzalne.
I kada su analizirana društva u kojima su počeli da dominiraju kapitalistički odnosi, način na koji se na Zapadu mislilo o ekonomiji nije mogao da obuhvati svu kompleksnost tog fenomena. Na primer, Majkl Tausig u svojoj analizi folklornih priča o đavolu i rituala koji vrše radnici u Kolumbiji počinje od toga da smo toliko navikli na kapitalističku kulturu da se nalazimo u poziciji gde nas ova familijarnost ubeđuje da naša ekonomska forma nije ni istorijska, ni socijalna, ni ljudska, već prirodna. U svojoj analizi on posmatra kako se naša „društvena realnost“ nametnuta jednoj zemlji u „Trećem svetu“ prelama na drugačiji način kroz verovanja koja objašnjavaju tu realnost. Ova verovanja mogu biti iskorišćena kao alat za kritičko sagledavanje i razumevanje sakrosanktnih i nesvesnih pretpostavki koje su ugrađene u i izviru iz naših društvenih formi. Čak i posmatranje ekonomija zapadnih društava počinje da se oslobađa hegemonije perspektive koja privileguje tržišta i racionalni izbor. I tržišta mogu biti predmet analize društvenih nauka s obzirom da je većina ponašanja ugrađena u mreže interpersonalnih odnosa i da takav argument izbegava ekstreme premalo ili previše socijalizovane ljudske delatnosti.
Važnost izbegavanja zamke kapitalocentrizma sledi iz uvida Džudit Batler o performativnosti teorije. Naime, teorija nije isključivo način na koji diskurzivno opisujemo svet koji nas okružuje, ona je aktivni činilac u izgradnji sveta. U tom smislu svi teorijski alati koje koristimo, koncepti koje usvajamo i opisi i objašnjenja koje nudimo, imaju političke posledice. U slučaju ekonomije neophodna je razgradnja diskurzivne dominacije kapitalizma kroz proliferaciju diskursa ekonomskih razlika.

Ideologija nije samo sistem (pogrešnih) ideja, već celina materijalne prakse koja omogućava subjektivaciju i reprodukciju klasnih odnosa.

Ovde dolazimo do ključnog problema teksta profesora Karapandže. Naime, ono što on smatra neideološkom ekonomskom naukom zapravo je ideologija par excellence. Ideologija nije samo sistem (pogrešnih) ideja, već celina materijalne prakse koja omogućava subjektivaciju i reprodukciju klasnih odnosa. Luj Altiser podrazumeva da je reprodukcija materijalnih odnosa u društvu omogućena kroz interpeliranje u ideologiju delovanjem ideoloških aparata – školstva, religije, porodice, policije, itd. Ona se tiče odnosa subjekta i diskurzivnih formacija na koje se subjekt „prišiva“. Za Altisera se subjekt uspostavlja u trenutku odgovaranja na „poziv“ koji mu upućuje instanca ideološkog aparata. U njegovom klasičnom primeru, policajac uzvikuje slučajnom prolazniku: „Hej, ti!“.
Ono što bi ekonomija kakvu zamišlja profesor Karapandža mogla da proizvede jeste interpelacija u vladajući neoliberalni model ekonomije. I sa čim ostajemo kada zamislimo takvu ekonomiju? Uz pomoć modela maksimiziranja jedino što možemo da tvrdimo je da će ljudi uvek hteti da maksimiziraju nešto, kaže Dejvid Greber. Težnja da se društvene nauke koje se bave ekonomijom na taj način učine naučnijim propadaju jer se, zapravo, ništa ne može predvideti. Ali, što je važnije, ovime se tvrdi da niko ništa ne radi iz brige prema drugima jer je svaka aktivnost usmerena ka sopstvenoj dobiti. Tako svi treba da postanemo individue (pojam čijoj bi kritici valjalo posvetiti bar jedan ceo tekst), vlasnici, oni koji maksimiziraju svoju dobit (materijalnu ili kakvu god drugu) na racionalni način. Siromašni postaju lenji i sami krivi za svoj položaj, a bogati su, naravno, pametni i vredni.
Da pogledamo i šta su preporuke koje u okviru svoje vizije neideološke ekonomije nudi profesor u svom tekstu. On se bavi mogućnošću da ekonomska nauka reši problem siromaštva navodeći, uz ograde, da su ekonomisti uspeli da razumeju deo faktora koji doprinose razvoju rangirajući ih po značaju:

10. Procenat stanovništva koji govori strani jezik – što više stanovnika govori barem jedan strani jezik, to je brži ekonomski rast zemlje.
9. Distorzije u kursu – zemlje čije valute više osciluju oko svoje dugoročne ravnotežne vrednosti rastu sporije.
8. Geografska i vertikalna pokretljivost stanovništva – društva sa većom geografskom i vertikalnom pokretljivošću se brže razvijaju.
7. Javna potrošnja – što manje državni aparat troši, država brže raste.
6. Biračka prava – u zemljama u kojima birači imaju veća prava, ekonomija brže raste.
5. Vladavina prava – bolja vladavina prava stvara brži ekonomski rast.
4. Etnička, jezička, polna i verska podeljenost zemlje – države u kojima postoji manja etnička, verska i jezička podeljenost razvijaju se brže.
3. Otvorenost ekonomije – otvorenije države brže se razvijaju.
2. Cena investiranja – zemlje u kojima je jeftinije investirati razvijaju se brže.
1. Obrazovanje – države čije je stanovništvo bolje i više obrazovano razvijaju se brže.

Uz dužno poštovanje, ja bih rekao da su malo šta ovde ekonomisti uspeli da shvate. Kauzacija se pretpostavlja tamo gde se uočava korelacija, a uzrok i posledica se blatantno mešaju. Nije li logičnije pretpostaviti da stanovništvo govori strani jezik, ima veću geografsku i vertikalnu pokretljivost i viši stepen obrazovanja ako je zemlja ekonomski razvijenija, a ne obrnuto? A kada govorimo o ostalim stavkama na listi koje predstavljaju prednosti, da li treba da im težimo bez preispitivanja? Da li treba težiti umanjivanju etničke, verske i jezičke podeljenosti zemlje i kojim sredstvima? Možda bi neki rat i proterivanje manjina bili u redu? Ili neko blaže rešenje, na primer asimilacija?
Za neoliberalnu logiku u kojoj je smanjivanje države zamišljeno kao cilj po sebi, ukidanje ili umanjivanje poreza (što bi doprinelo smanjivanju cene investiranja) i smanjenje javnih troškova idu ruku pod ruku. Ali šta to donosi? Šta prvo treba da se umanji od javnih troškova – penzije, izdaci za obrazovanje ili izdaci za zdravstvo? Ili najbolje da ukinemo sve odjednom? I kako onda bez zdrave, a naročito obrazovane populacije računati na rast?

Rast siromašnih zemalja u najvećem broju slučajeva počiva na brutalnoj konverziji nemonetarnog u monetarni kapital (npr. ekstrakciju prirodnih resursa koja vodi devastiranju privrede), a njegove posledice ne trpe ravnopravno svi učesnici već ih najčešće trpe najsiromašniji

I najzad, šta je uopšte rast? Rast je mera promene bruto društvenog proizvoda (BDP) jedne zemlje, dok BDP predstavlja ukupnu vrednost svih roba i usluga razmenjenih u jednoj ekonomiji u toku određenog perioda. Tako jednim brojem uspevamo da obuhvatimo svu raznovrsnost društvenih odnosa koji postoje unutar nacionalne ekonomije. Preciznije rečeno, sakrivamo sve razlike koje unutar ekonomije postoje i načine na koje se generiše rast. Rast siromašnih zemalja u najvećem broju slučajeva počiva na brutalnoj konverziji nemonetarnog u monetarni kapital (npr. ekstrakciju prirodnih resursa koja vodi devastiranju privrede), a njegove posledice ne trpe ravnopravno svi učesnici već ih najčešće trpe najsiromašniji. I tu dolazimo do glavnog problema sa „neideološkom“ ekonomskom naukom za koju se zalaže profesor Karapandža. Prikazivanjem ekonomije kao sfere odvojene od politike zapravo se krije očuvanje statusa quo koji počiva na nejednakoj raspodeli društvene i ekonomske moći. To je fundamentalno važan uvid – ekonomija je uvek već politika. Ono što je pitanje je šta treba da radimo kako ne bismo svojim naučnim radom činili da pristup ekonomskom odlučivanju ostane ograničen na manjinu koja sada raspolaže bogatstvom. Između ostalog i zbog toga što kao društveni naučnici imamo etičku odgovornost prema ljudima o kojima pišemo. Koristeći isključivo metode slične onima u fizici i astronomiji tu etičku odgovornost samo možemo da stavimo pod tepih.

Ognjen Kojanić
Tekst je objavljen na sajtu Kontinuirana edukacija 21. kolovoza 2013.

Preporuke za čitanje:

Luj Altiser. Ideologija i ideološki državni aparati.
William Connolly. Neuropolitics: Thinking, Culture, Speed.
Simon Critchley. Infinitely Demanding: Ethics of commitment, politics of resistance.
Arturo Escobar. Encountering Development.
J.K. Gibson-Graham. A Postcapitalist Politics.
J.K. Gibson-Graham. The End of Capitalism (As We Knew It): A Feminist Critique of Political Economy.
David Graeber. Toward an Anthropological Theory of Value: The False Coin of Our Dreams.
Doreen Massey. For Space.
Karl Polanji. Velika transformacija.
Marshall Sahlins. Stone Age Economics.
Maršal Salins. Prvobitno društvo blagostanja.
Michael Taussig. The Devil and the Commodity Fetishism.
Eric Wolf. Europe and the People Without History.

Foto: kadar iz filma Beasts of the Southern Wild (r. Benh Zeitlin)

Vezani članci

  • 27. rujna 2024. Solidarnost kao uzajamna pomoć Ako se solidarnost nastoji misliti i prakticirati prije svega kao politika, onda je uzajamna pomoć – kao jedan od oblika solidarnosti ‒ model pomoći koji ne samo da izbavlja ljude iz kriza koje proizvode kapitalistički uvjeti i strukture, nego ih i politizira, i to u pravcu emancipatornih društvenih promjena. U knjizi „Mutual Aid: Building Solidarity During This Crisis (and the Next)‟ (Uzajamna pomoć: Izgradnja solidarnosti tijekom ove (i sljedeće) krize), Dean Spade objašnjava što je uzajamna pomoć, koji su njezini historijski i aktualni primjeri, te kako se ona razlikuje od uvriježenih državnih, neprofitnih i „charity‟ modela pomoći, ali daje i praktična poglavlja, upitnike i orijentire za izbjegavanje zamki u grupnom organiziranju te u pravcu rješavanja sukoba u grupama. Stoga je ova knjiga i priručnik za organiziranje, ne samo uzajamne pomoći nego svih društvenih pokreta koji vode borbe za društvene transformacije i izgradnju svijeta oko ljudskih potreba.
  • 23. rujna 2024. Michel Foucault, “post” – izam i neoliberalizam Na tragu odredbi Erica Hobsbawma o dvama historiografskim pristupima – teleskopskom i mikroskopskom – autor kroz prvu leću prati neke Foucaultove misaone zaokrete, prividno kontradiktorne: od Foucaulta kao otpadnika strukturalizma nakon 1968. godine, do intelektualca koji se uklapa u poststrukturalističko odbacivanje znanosti, objektivnosti i istine te postaje misliocem novog somatizma; od Foucaulta kao „ikone radikala“ i onog koji flertuje s ljevičarenjem, do Foucaulta koji krajem 1970-ih drži predavanja o neoliberalizmu, a marksizam smatra povijesno prevladanim, pretvarajući se u zagovornika konvencionalnog „ljudskopravaštva“. Dubinsku dimenziju Foucaultova mišljenja i djelovanja obilježava nietzscheovstvo (njegov „aristokratski radikalizam“), a u predavanjima o neoliberalizmu, pak, izostaje jasna kritika. Foucaultova retorički nekonformna misao ipak ostaje sadržajno konformna i savršeno usklađena s vladajućim mislima i trendovima njegova doba.
  • 10. rujna 2024. Zapadni kanon i kontrakanon: nedostatak historijsko-materijalističke analize u književnoj kritici U tekstu se razmatraju manjkavosti zapadnog "kanona" i alternativnog "kontrakanona" u književnoj kritici i teoriji. I dok konzervativni branitelji uspostavljenog zapadnog kanona konstruiraju sakralni status za zaslužne ''genije'' i ''velikane", produbljujući larpurlartističke pretpostavke o tobožnjoj autonomiji umjetnosti obrisanoj od svakog traga politike, ni kontrakanonska kritika koja je nastala zamahom tzv. Nove Ljevice ne usmjerava se na političko-ekonomske dinamike, već prije svega na jezik i tekst. Unutar radikalne književne kritike (poststrukturalizma, feminističke kritike inspirirane Lacanom, postmarksističke kritike itsl.), posebno mjesto zauzimaju postkolonijalna kritika i na njoj utemeljene subalterne studije, jer preispituju uspostavu zapadnog kanona na leđima imperijalizma i kolonijalizma. Međutim, i postkolonijalna učenja su ustrajala na tomu da marksistička tumačenja ne mogu obuhvatiti korporealnost života na Istoku. Na tragu marksističkog književnog kritičara Aijaza Ahmada i teoretičara Viveka Chibbera, tekst stoga kritički propituje i postkolonijalni pristup Edwarda Saida (i drugih).
  • 5. rujna 2024. Nema većeg Nijemca od Antinijemca Autor analizira tzv. “antinjemačku” frakciju njemačko-austrijske ljevice, koja se iz povijesnih i političkih razloga snažno zalaže za podršku Izraelu, što ju odvaja od globalne ljevice koja uglavnom podržava borbu za slobodnu Palestinu. Ova frakcija smatra njemački nacionalizam i antisemitizam duboko ukorijenjenim problemima germanofonih društava, a u anticionizmu vidi rizik antisemitizma, te svoje proizraelsko stajalište opravdava kao nužno u kontekstu povijesne odgovornosti Njemačke za Holokaust. Takav stav izaziva sukobe na lijevoj sceni u Njemačkoj i Austriji, pri čemu antinjemački ljevičari druge ljevičarske skupine smatraju regresivnima zbog njihove podrške Palestini.
  • 25. kolovoza 2024. Oteta revolucija i prepreke emancipaciji: Iran na ivici Knjiga „Iran on the Brink: Rising of Workers and Threats of War‟ („Iran na ivici: radnička pobuna i prijetnje ratom‟), napisana u koautorstvu Andreasa Malma i Shore Esmailian, donisi historijski pregled Irana kroz klasnu analizu i globalnu geopolitiku. Konkretna analiza historijskih događaja i radikalno-demokratskih tradicija prije svega pokazuje kako se od Iranske revolucije 1979., kao najmasovnije revolucije i radničke borbe u svjetskoj povijesti, došlo do uspostavljanja Islamske republike te zaoštravanja odnosa SAD-a i Izraela s Iranom. Zauzimajući značajno mjesto u „palestinskom pitanju‟, odnosima s Libanom i Irakom, ova historija je značajna i radi razumijevanja suvremene situacije, te daje orijentire za internacionalnu ljevicu koja bi solidarnost s iranskim narodom gradila u pravcu emancipacije.
  • 23. kolovoza 2024. Izraelska kampanja protiv palestinskih stabala masline Autorica u ovome članku razmatra izraelsko sustavno uklanjanje palestinskih stabala masline, koje značajno utječe na palestinsku ekonomiju i kulturu. Masline su ključne za životne prihode mnogih obitelji te simbol otpora i kulturnog identiteta. Osim što se stabla uklanjaju, priječi se i ograničava njihova ponovna sadnja, što dodatno pogoršava ekonomsku nesigurnost naroda Palestine. Unatoč naporima da se maslinici obnove, dugotrajni rast ovih stabala otežava njihov oporavak.
  • 21. kolovoza 2024. Novi iracionalizam Tekst se bavi iracionalizmom u filozofiji, znanosti, historiji i ideologiji 19. i 20. stoljeća, pokazujući kako ova struja ima duboko reakcionaran i defetistički karakter. Iracionalizam u filozofiji i društvenoj teoriji nije slučajna pojava. György Lukács mu je u „Razaranju uma‟ pristupao kao sastavnom djelu mišljenja i djelovanja u uvjetima imperijalizma i kapitalističke ekspanzije. Bellamy Foster se na tom tragu osvrće na ključne figure moderne i suvremene filozofije iracionalizma, osvjetljujući njihovu reakcionarnu i apologetsku funkciju. Pored potiskivanja marksističke teorije i analize, te indirektne apologetike kapitalističkih društvenih odnosa, u ovim učenjima pod maskom radikalne kritike krije se mistifikacija tih odnosa i zakriva potreba za prevladavanjem kapitalizma. Autor se zalaže za racionalno orijentirani pristup, koji nosi potencijal za promjenom i ukidanjem sistema zasnovanog na eksploataciji, dominaciji, otuđenju, uništenju životnog prostora, iscrpljivanju prirodnih bogatstava i sveukupnom podrivanju opstanka čovječanstva.
  • 28. lipnja 2024. Kada je kamera oružje? Osvrnuvši se na pobjednički dokumentarni film ovogodišnjeg Berlinaea No Other Land, u režiji palestinsko-izraelskog kolektiva, koji je nastajao prije eskalacije 7. listopada, prateći odnos dvojice prijatelja-filmaša i reflektirajući kroz njihov odnos nasilje izraelskog aparthejda, autorica polemički pristupa programatskoj ideji kamere kao oružja Treće kinematografije. Problematizirajući načine na koje danas cirkuliraju slike (kako arhivski, tako i novosnimljeni materijali) u audiovizualnom polju posredovanom novim medijima i tehnologijom, razmatra kako drukčije organizirati njihovu distribuciju da bi se umaknulo komodifikaciji i sačuvalo njihov društveno-transformativni potencijal.
  • 9. svibnja 2024. Antikapitalistički seminar Slobodni Filozofski i Subversive festival u sklopu Škole suvremene humanistike organiziraju četvrti po redu Antikapitalistički seminar, program političke edukacije koji će se i ove godine kroz predavanja, rasprave i radionice kritički osvrnuti na isprepletenost teorije i prakse te važnost proizvodnje kolektivnog znanja. Prijave traju do 26. svibnja 2024. godine, a program će se održavati u prostoru SKD „Prosvjeta“ u Zagrebu od 3. do 9. lipnja 2024. Vidimo se!

Događanja

pogledaj sve

Bookmarks

pogledaj sve

Fusnote

pogledaj sve

Natječaji i prijave

pogledaj sve

Plenum FFZG-a

pogledaj sve