Izvorno objavljeno 16. kolovoza 2020. godine na portalu organizacije Centre for Economic Policy Research VoxEU.org.
"Odgovor mnogih zapadnih zemalja na uvećani javni dug koji je nastao kao posledica svetske ekonomske krize 2007/2008. godine bio je sprovođenje dubokih mera štednje i to se može ponovo desiti usled pandemije izazvane koronavirusom. Ovaj članak daje prikaz toga kako su mere štednje u ranim 30-im uvećale društvene tenzije i doprinele nastanku političkih nemira, što je stvorilo sve potrebne uslove za uspon Nacističke partije u Nemačkoj. Autori tvrde da je u nedostatku koherentne reakcije na povećanje društvene agonije, Vlada Vajmarske Nemačke samo produbila recesiju i na taj način doprinela još većoj radikalizaciji i polarizaciji unutar nemačkog biračkog tela."
Završni čin predsjedničkih izbora. Politički agitatori stoje u harmoniji ispred biračkog mjesta u Berlinu s plakatima na kojima su slike i poruke njihovih kandidata, 10. travnja 1932. godine (izvor: Njemački federalni arhiv @ commons.wikimedia.org, preuzeto prema Creative Commons licenci)
Odgovor mnogih zapadnih zemalja na uvećani javni dug koji je nastao kao posledica svetske ekonomske krize 2007/2008. godine bio je sprovođenje dubokih mera štednje i to se može ponovo desiti usled pandemije izazvane koronavirusom. Ovaj članak daje prikaz toga kako su mere štednje u ranim 30-im uvećale društvene tenzije i doprinele nastanku političkih nemira, što je stvorilo sve potrebne uslove za uspon Nacističke partije u Nemačkoj. Autori tvrde da je u nedostatku koherentne reakcije na povećanje društvene agonije, Vlada Vajmarske Nemačke samo produbila recesiju i na taj način doprinela još većoj radikalizaciji i polarizaciji unutar nemačkog biračkog tela.
Mnogo stranica je već napisano o tome šta je dovelo Hitlera na vlast. Iako su ekonomski faktori (od Velike recesije do visokih stopa nezaposlenosti) i socio-kulturni uslovi (nastali usled opresivnih mera u okviru Versajskog sporazuma) imali nesporno važnu ulogu, brzi uspon Nacističke partije još uvek je predmet značajne debate, koja i dalje traje, skoro vek kasnije (Adena et al. 2015, Doerr et al. 2018, Eichengreen 2018, Ferguson and Voth 2008, Satyanath et al. 2017, Voigtländer and Voth 2012, Voth 2020).
U našem skorašnjem radu, pokazujemo na koji način su mere štednje doprinele izbornom uspehu nacista u ranim tridesetim (Galofré-Vilà et al. 2020). Područja koja su iskusila veće smanjenje javne potrošnje i povećanje poreza imala su veći udeo glasova za Nacističku partiju na svakim Nemačkim federalnim izborima između 1930. i 1933. godine.
Fiskalna politika tada je implementirana zahvaljujući nizu hitnih uredbi koje su u velikoj meri zaobilazile parlament i njihovi kreatori donosili su ih iako su znali da će izazvati ogromne poteškoće po stanovništvo. Kancelar Hajnrih Bruning (Heinrich Brüning) nadao se da će izveštaji međunarodnih medija o situaciji u Nemačkoj uticati na međunarodnu zajednicu da relaksira svoja dužnička i reparacijska potraživanja prema ekonomski iscrpljenoj Nemačkoj. Ipak, kao što je Hitler predvideo u junu 1931. godine, „ova hitna uredba će pomoći mojoj partiji da pobedi i na taj način okonča iluzije sadašnjeg sistema”.[1]
Uticaj mera štednje na izborne ishode
Između 1930. i 1932. u sred Velike recesije, Bruning je smanjio javnu potrošnju, povećao poreze i limitirao mrežu socijalne sigurnosti. Realni izdaci smanjeni su za 8%, a centralni realni izdaci za 14%. Isplate novčane pomoći i naknada za nezaposlenost bile su ograničene, ulaganja u javne usluge su ukinuta, a plate u javnom sektoru smanjene. Uticaj je bio značajan u mnogim aspektima jer je javna potrošnja već bila na oko 30% BDP-a 1928. Poreske stope su takođe podignute, što je u relativnim procentima najviše pogodilo niže dohodne grupe. Sve veći broj Nemaca suočavao se sa ekonomskom nesigurnošću i marginalizacijom u trenucima kada im je sigurnost bila najpotrebnija. Umesto ekspanzivne fiskalne politike koja bi se uhvatila u koštac sa recesijom, Nemci su bili prinuđeni da se oslone na sve više isključujući i iscrpljeniji sistem pomoći.
Da li su ovakve mere štednje mogle doprineti radikalizaciji biračkog tela? I ako jesu, da li se to desilo obespravljivanjem „istisnute” srednje klase? Testirali smo obe od ovih hipoteza koristeći zvanične podatke iz Nemačke iz preko sto gradova i hiljadu manjih oblasti u periodu koji se odnosi na četiri izborna ciklusa između 1930. i 1933. godine. Sveukupno posmatrano, otkrili smo da su područja koja su jače pogođena merama štednje imala relativno veći udeo glasova koji su odlazili Nacističkoj partiji. Modeli koji koriste gradove i rezultate izbora kao promenljive varijable pod ostalim nepromenjenim uslovima pokazuju da svako povećanje dubine mera štednje za jednu standardnu devijaciju u posmatranim područjima dovodi do rasta u broju glasova koji su dobili nacisti u iznosu između 2 i 5% (ili ekvivalentno između četvrtine i polovine standardne devijacije, slika 1). Takođe smo ustanovili da podizanje poreza pozitivno korelira sa izbornim uspehom nacista. Ovi rezultati su konzistentni sa čitavim rasponom specifikacija, uključujući strategiju instrumentalne varijable kao i sa dizajnom diskontinuiteta utemeljenom na razlikama između politika u okruzima s obe strane državnih granica.
Takođe smo razmotrili alternativna objašnjenja. Najrelevantnije od njih svakako jeste teza da je uspon nacista isključivo posledica recesije – glasanja u skladu s materijalnim interesima. Važno je da smo u mogućnosti da razlikujemo glasove koje je dobijala svaka od partija prema podacima kojima raspolažemo. Kao što je prikazano na slici, veliki broj glasova partije Centra (koja je bila partija kancelara Bruninga) kao posledica mera štednje otišao je Nacističkoj partiji. Povrh toga, nijedna od ostalih glavnih partija pozicioniranih u okviru političkog spektra Nemačke (uključujući i Nemačku nacionalnu narodnu partiju, još jednu ideološki ekstremno desničarsku stranku) nije dobila glasove koji se mogu povezati sa merama štednje. Nezaposleni građani, ekonomski najugroženija grupa glasača, nije se okrenula nacistima već komunistima. Ovo je konzistentno sa tezom da su oni koji su najviše izgubili smanjenjem javne potrošnje i rastom poreza, oni za malo iznad nezaposlenih u okviru ekonomske hijerarhije, favorizovali naciste kada im njihova do tada omiljena partija Centra nije obezbedila preko potrebnu ekonomsku pomoć.
Slika 1: Uticaj izdataka gradova na udeo glasova Nacističke partije, izbori 1930., 1932. i 1933. godine. Prijevod popratnog teksta: „Promenljiva varijabla je procentualni udeo (x100) validnih glasova koji su odlazili glavnim partijama na različitim izborima. Modeli su nezavisno procenjeni i prilagođeni kategorijama nezaposlenosti i ekonomskog autputa. Kao kontrolne rezultate izbora za Septembar 1930. koristimo izborne rezultate iz 1929., za izbore održane juna i novembra 1932. služimo se rezultatima iz 1931., a za izbore marta 1933 koristimo rezultate izbora 1932. godine. Koristimo balansirani panel sa robustnim standardnim greškama koje su grupisane na administrativnom okružnom nivou (ukupno 44 nivoa). Na izborima 1933. godine, Nemačka nacionalna narodna partija (DNVP) bila je deo Crno-belo-crvenog fronta koji su pored DNVP-a sačinjavali Stalhelm (čelični šlemovi) i Landbund (Agrikulturalna liga). Svi modeli uključuju efekte fiksirane na gradskom nivou i nivou šumskih poseda, konkretno izbori 1930. i oba izbora 1932. su fiksirani 1931/1932. godinom, dok je kategorija „svi izbori” fiksirala efekte na nivou 1932. i 1933. Sve varijable standardizovane su nultim medijanom i jednom standardnom devijacijom.”
Mere štednje i pogoršavanje stope mortaliteta
Takođe smo proučavali uticaj smanjivanja konkretnih izdataka u okviru šire posmatranih mera štednje na izborni uspeh nacista. Zaključili smo da je veliki deo uticaja mera štednje na izbore povezan sa smanjivanjem javnih davanja na zdravstvo i stanovanje, dve budžetske linije ozbiljno pogođene uvođenjem mera štednje. Rezovi u ovim davanjima pogoršali su patnju velikog broja Nemaca. Štaviše, došli smo do zaključka da su mesta koja su doživela relativno jake mere štednje iskusila i relativno visoku patnju (merenu stopama mortaliteta). Glasači u mestima sa većim stopama mortaliteta su ujedno i oni koji su više naginjali da glasaju za naciste. Ovo je u skladu sa mišljenjima političkih komentatora u to vreme. Na primer, krajem oktobra 1930. godine, Hjalmar Šaht (Hjalmar Schacht, bivši guverner Rajhbanke) dao je intervju za američku štampu u kome je upozorio da će „ako nemački narod bude gladovao biti mnogo više Hitlera” (The New York Times, 3 October 1930).
Zaključci
Propast Vajmarske Nemačke i posledični uspon nacizma pokazuje da previše strogih mera štednje može prouzrokovati društvene nemire i može imati nenameravane političke posledice. Čak i kada se u obzir uzmu i alternativna objašnjenja uključujuči ekonomski pad, jasno je da su mere štednje imale značajnu ulogu. Naši nalazi konzistentni su sa hipotezom da su mere štednje dovele do ogromne ljudske patnje i da su značajno povećale društvenu nejednakost i nepravdu. U vreme kada je građanima pomoć njihove Vlade bila najpotrebnija, Vlada ih je izneverila i narod je bio namamljen sirenskim zovom radikalnih populističkih partija.
Bilješke:
[1] Dvanaest dana nakon što je Bruning doneo svoju četvrtu i poslednju hitnu uredbu, Hitler je pustio u opticaj masovni pamflet pod nazivom „Velika iluzija poslednje hitne uredbe” u pokušaju kanalisanja masovne frustracije i dolaska na vlast. Za ceo tekst videti: Hitler, Hitler an Brüning – Broschürenreihe der Reichspropaganda-Leitung der NSDAP, Heft 5 (Munich: Franz Eher, 1931).
Literatura:
Adena, M, R Enikolopov, M Petrova, V Santarosa, and E Zhuravskaya (2015), “Radio and the Rise of the Nazis in Prewar Germany.” The Quarterly Journal of Economics 130(4): 1885-1939.
Eichengreen, B (2018), The Populist Temptation: Economic Grievance and Political Reaction in the Modern Era, Oxford University Press.
Ferguson, T, and H-J Voth (2008), “Betting on Hitler – The Value of Political Connections in Nazi Germany,” Quarterly Journal of Economics 123(1): 101-37.
Galofré-Vilà, G, C M Meissner, M McKee, and D Stuckler (2020), “Austerity and the rise of the Nazi party”, Journal of Economic History, forthcoming.
Satyanath, S, N Voigtländer, and H-J Voth (2017), “Bowling for Fascism: Social Capital and the Rise of the Nazi Party.” Journal of Political Economy 125(2): 478-526.
Voigtländer, N, and H-J Voth (2012), “Persecution Perpetuated: The Medieval Origins of Anti-Semitic Violence in Nazi Germany”, Quarterly Journal of Economics 127(2): 1339-92.
28. prosinca 2021.Jugoslovenska – socijalistička – feministička istorija
Nije samorazumljivo iz kojih se pozicija interpretira historija jugoslavenskog socijalističkog puta ka emancipaciji žena, pa ni iz kojih feminističkih pozicija. Interpretacije koje prioritiziraju rodnu optiku kao samostalnu, odnosno pretpostavljaju žensko djelovanje kao autonomno, najčešće ističu tobožnji kontinuitet između građanskih i socijalističkih struja, mehanički prenose anglosaksonsku periodizaciju feminizma na tzv. tri vala i dekontekstualizirano kaleme zapadnjačke hladnoratovske kategorije na jugoslavenske okolnosti. Međutim, postoje i lijeve feminističke interpretacije, koje uviđaju da rodna emancipacija nije sekundarni ili izvedeni, već neodvojivi dio radničke i socijalističke emancipacije – riječ je o jednoj borbi s mnoštvom lica. Iz ove vizure se pokazuje kako teza da nakon AFŽ-a nije bilo ničeg previđa ključna feminističko-socijalistička dostignuća u polju socijalne reprodukcije.
27. prosinca 2021.Mandić u Blitvi
Povodom četrdesetogodišnjice Krležine smrti, specijalno izdanje Jutarnjeg lista donosi intervju s Igorom Mandićem, koji ikonoklastički prebire po Krležinom liku i djelu još od zbirke Zbogom, dragi Krleža iz 1988. godine. Mandić denuncira Krležu upisujući mu ideološko inzistiranje na vulgarnoj koncepciji društveno angažirane uloge književnosti. Time se pridružuje „antitotalitarnim“ moralističkim čitanjima koja, zakrivena tobožnjom književnom ekspertizom, manje govore o književnosti, a više o perspektivama liberalne inteligencije.
24. prosinca 2021.O revolucionarnom muziciranju Pavla Markovca
Pavao Markovac nije bio samo međuratni muzikolog i skladatelj, niti tek „usputnih“ komunističkih uvjerenja ‒ kako to revizionistički postupci prešućivanja nastoje prikazati. Bavljenje muzikom ovog političkog agitatora i organizatora, publicista i kritičara koji je zbog svog djelovanja bio zatočen u ustaškom logoru Kerestinec, a potom i ubijen, nemoguće je odvojiti od marksističkog okvira razumijevanja. Stoga je i njegov pristup muzici, kao i umjetnosti uopće, neodvojiv od analize odnosa proizvodnje i reprodukcije u kapitalizmu. Djelujući kroz kulturno-umjetničke i političke organizacije unutar radničkog pokreta, Markovac je nastojao na propitivanju i stvaranju radničke muzike, usredotočujući se na formu revolucionarnih pjesama i zborskog izvođenja, te iznalaženju umjetničkih formi i sadržaja koji bi bili dostupni svima.
23. prosinca 2021.Alternativnom kulturom u ekonomski mejnstrim
Demontirajući mitove liberalnog pristupa umjetnosti, Katja Praznik u svojoj knjizi Art Work: Invisible Labour and the Legacy of Yugoslav Socialism mapira kulturno-umjetničku povijest socijalističke Jugoslavije iz vizure koja umjetnost prije svega promišlja kao područje rada. Kulturno-umjetnička proizvodnja u prvoj se dekadi u većoj mjeri odvija pod okriljem centralizirane države, potom kroz dvije dekade u decentraliziranom smjeru, a od 1970-ih se sve više liberalizira. Umjetnici_e radnici_e postaju socijalistički_e poduzetnici_e ─ sve prekarniji_e i sve manje zaposleni_e ─ a umjetnost se iz područja rada i društvene kulture seli u mitski univerzum individualiziranog stvaranja i slobode: barem za one koji si tu slobodu mogu priuštiti. U tom rastakanju socijalističkog modela kulture nemalu ulogu imala je i tzv. alternativna scena, koja je iz vlastitih srednjoklasnih ukotvljenosti zdušno prihvaćala liberalne kulturne reforme.
22. prosinca 2021.Srbija na desnici: antimoderni gen ili kapitalistička transformacija društva?
Jačanje i preoblikovanje desnice u postpetooktobarskoj Srbiji nije izraz rastućeg nacionalizma i fašizma koji su tobože inherentni narodnim masama (kako to tumače liberalni gurui), već proturječnosti procesa kapitalističke transformacije i socijalnih frustracija u nedostatku ozbiljnih organizacijskih formi otpora. Nametnuta ideološka polarizacija koja se ogleda u suprotnostima reformizma/tradicionalizma, zapadnjaštva/rusofilstva, socijalnog liberalizma/konzervativizma, suradnje/nesuradnje s Haškim tribunalom, „Bulevara Zorana Đinđića“/„Bulevara Ratka Mladića“ itsl., naišla je na ideološku sintezu stvaranjem SNS-a (kao unaprijeđene verzije DS-a) i jačanjem vučićevske desnice. Ljevica, pak, društvene proturječnosti mora nastojati tumačiti autonomno, izvan nametnutog ideološkog sklopa polarizacije, te produbljivati i izoštravati kritiku kapitalizma.
20. prosinca 2021.Mural u beskraju
Gubitak ideološke, političke i institucionalne hegemonije ipak ostavlja polja u kojima se nastoji djelovati, primjerice kulturno-simboličkim označavanjem jugoslavenskih gradova. Tako izdanci posrnule Demokratske stranke u Srbiji još uvijek vode bitke za simbole, posebice za onaj u kojem je zgusnuta sva mitologija ovog dijela političkog spektra – „beatificiranu“ figuru Zorana Đinđića. Međutim, dok brojni pokušaji oslikavanja njegova murala na Platou ispred Filozofskog fakulteta u Beogradu – također simbolički potentnom mjestu, obilježenom anti-miloševićevskim folklorom – nastoje reaktualizirati nasljeđe ubijenog premijera, njegovo neprekidno precrtavanje znakovito podsjeća čega je ovaj simbol zapravo ime: neobuzdane privatizacije i osiromašenja radničke klase.
19. prosinca 2021.Prilog razvijanju konceptualnih okvira rada njege
Nakon utemeljujućih debata o socijalnoj reprodukciji, o razlikama između unitarnih i višesistemskih teorija i o nadnicama za kućni rad tijekom 1970-ih, od 1990-ih se u okvirima feminističke ekonomije teorijski utemeljuje i jedna specifična vrsta socijalno-reproduktivnog rada: rad njege. Dakako, geopolitička, povijesna i međunarodna podjela rada reprodukcije, odnosno globalni lanci njege, iziskuju analitičko nijansiranje razlika u zemljama kapitalističkog centra (gdje se rad skrbi poglavito delegira na jeftinu migrantsku i ne-bijelu radnu snagu), u socijalističkim državama (gdje je umnogome državno podruštvljen) i u zemljama globalnog Juga (gdje se socijalno-reproduktivni aranžmani oslanjaju na šire obitelji, zajednice, civilni sektor i neformalni sektor rada). Složenija konceptualizacija rada njege dolazi i iz feminističkih istraživanja socijalnih politika, te kroz konceptualne alatke dijamanata njege i ukupne društvene organizacije rada.
16. prosinca 2021.Romski feminizam: od rodno-ravnopravnog preko intersekcionalnog prema socijalno-reproduktivnom pogledu (3. dio)
Nakon analize elemenata rodno-ravnopravne i intersekcionalne optike, posljednji dio triptiha o romskom feminizmu donosi prikaz optike teorije socijalne reprodukcije, koja se ovdje razmatra kao analitički i politički najpotentniji okvir za promišljanje položaja Romkinja, a u sprezi s marksističkim razumijevanjem složenih odnosa rada: i proizvodnog (prije svega kroz ukotvljenost u neformalnu sferu rada) i reproduktivnog (kroz marginalizirana domaćinstva u kojima se socijalno reproducira rasijalizirana radna snaga). Pokazuje se kako je najveći broj Romkinja ne samo dio rasijalizirane, etnicizirane i orodnjene radničke klase, već je njihov položaj zapravo potpuno uključen u kapitalizam. Utoliko su i zagovaranja politike inkluzije promašena, a socijalno-reproduktivni pogled naznačuje jedinu revolucionarnu putanju: antikapitalističku.
13. prosinca 2021.Neoliberalna država globalnog Juga (2): bliži li se kraj autoritarnog neoliberalizma?
"Indija i Turska su jedine dvije velike države globalnog Juga u kojima je kulturni nacionalizam ostvario pobjedu nad sekularizmom i uspostavio kontinuiranu vlast. Međutim, oba primjera pokazuju da kulturni nacionalizam ulazi u svoju autoritarnu fazu, koju u slučaju Indije neki autori_ce nazivaju i fašističkom. U trenutnim geopolitičkim okolnostima u kojima ove dvije države imaju bitnu ulogu, razvoj ovakvih tendencija poziva na oprez, a istovremeno zlokobno potvrđuje tezu da formalno demokratske institucije nisu dovoljne da bi spriječile razvoj autoritarnih političkih oblika vlasti."
