Ivana Anđelković
15. lipnja 2023.
Iz istorije borbe za socijalno stanovanje u Srbiji
Neposredno nakon Prvog svjetskog rata, u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca uvedene su regulativne mjere kojima je država ozbiljnije intervenirala u odnose zajmodavaca i podstanara: rekvizicija stanova, moratorij na iseljenje i ograničenja cijena najamnina. Iako je stambena bijeda nakon rata dosegla ogromne razmjere, državne politike kao pomoć najsiromašnijima bile su isključivo ustupak borbi i otporu, kojima je ritam udarala snažna Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista). Partija je kreirala progresivni stambeni program, pozivala na bojkot, predvodila prosvjede i organizirala štrajkove protiv stambene oskudice i drugih pitanja, te aktivno pratila provođenje zakona i situaciju na terenu – osobito u Srbiji, najpogođenijoj ratnim razaranjima i stoga s najviše problema u polju stanovanja. Gotovo nepostojeća regulacija podstanarstva i neoliberalno socijalno stanovanje koje ne zadovoljava potrebe najugroženijih u našim današnjim državama, daju nam povoda da uzmemo ovakve historijske primjere i periode u kojima je izborena barem minimalna reforma stanovanja kao smjerokaz za aktualne i buduće borbe.
Kada ljudi danas čuju pojmove kao što su rekvizicija stanova, ograničenje visine kirije, moratorijum na iseljenje, često ih vezuju za socijalizam. Međutim, državne intervencije u oblasti stanovanja česti su element i različitih kapitalističkih društava. Istražujući socijalno stanovanje u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS)[1], pronašla sam ih u stambenim zakonima[2] još iz 1919. godine, kada je u mladu državu uvedena regulacija podstanarstva.
Ovaj deo istorije uveliko je zaboravljen, a nakon brisanja perioda socijalizma iz sećanja na našu prošlost, stičemo utisak da se danas po prvi put susrećemo sa problemima kao što su nepriuštivost stanovanja, te prepuštenost pojedinca na milost i nemilost surovom tržištu nekretnina, iz kojeg lako može biti istisnut, u kojem mu stalno visi omča oko vrata. Ispada kao da je ovde najgore i kao da samo mi imamo te probleme. To se naročito odnosi na diskurse koji zapadnim liberalnim ekonomijama i njihovom nasleđu socijalne države pripisuju „civilizovanost“, u odnosu na „nerazvijeni Balkan“. Stvar je, naravno, složenija.
Socijalno stanovanje je u kapitalističkim zemljama u XX veku bilo plod duge i krvave borbe širih narodnih masa, koje su naterale liberalnodemokratske vlade na regulaciju stambenog tržišta. Izuzetak od toga nisu bili ni ovi prostori. Međutim, i to je nasleđe potisnuto jer naše postjugoslovenske države nemaju kontinuitet ni sa socijalnim institucijama iz perioda socijalizma, ali ni sa onima iz međuratnog perioda[3]. Stoga nam deluje kao da smo na početku i da nemamo ništa iza sebe.
Tekst je pre svega napisan s namerom da upozna aktiviste i aktivistkinje koji_e su se uključili u borbu za stanovanje sa začecima stambene politike na ovim prostorima pre nastanka Federativne narodne republike Jugoslavije (FNRJ) odnosno Socijalističke federativne republike Jugoslavije (SFRJ), te borbom koja je do takve politike dovela, ali i kao smernica za rad, očekivanja i mogućnosti na tom planu danas.
Iako u istoriji stanovanja u kapitalizmu postoje periodi povećane javne stanogradnje i progresivne regulacije, ove političke mere nikada nisu u potpunosti isključivale privatno tržište. Te progresivne mere nisu bile plod uvida „benevolentnih“ vladajućih elita o povećanim stambenim potrebama stanovništva niti plod smanjene ponude na tržištu, već su nastajale isključivo kao reakcija na pritisak širih narodnih masa. Dok je bilo pritisaka, bilo je i ustupaka, dok su radnički pokreti bili jaki, bilo je i malih i velikih pobeda, ali čim bi se narod „smirio“ ili dezorganizovao, dolazilo je do postepene deregulacije.
Šta se, dakle, događalo na planu stanovanja nakon Prvog svetskog rata u Kraljevini SHS, kada na ovim prostorima nastaju i obuhvatniji programi socijalnog stanovanja?
Regulacija podstanarstva
Socijalno stanovanje u kapitalizmu ne podrazumeva samo javnu stanogradnju namenjenu iznajmljivanju po netržišnim cenama, kojom upravljaju javne institucije. Ono može imati i druge oblike, sve dok postoji izvesna mera intervencije države u slobodno stambeno tržište: regulacija podstanarstva u vidu rekvizicije, ograničenja cena kirija i moratorijuma na iseljenje zakupaca itsl.
Zakon o izmenama i dopunama u zakonu o obustavi izvršenja i obezbeđenja kao i toku rokova od 29. juna 1914. godine, koji je u Kraljevini SHS objavljen u aprilu 1919. godine, predstavljao je upravo takvu intervenciju države u slobodno tržište i raspolaganje privatnom imovinom. Predviđena je rekvizicija svih praznih stanova, pa čak i praznih prostorija u stanovima u kojima su živeli njihovi vlasnici_ce, ako su one bile podesne za spavanje. Mesni odbori, formirani odmah nakon završetka rata u svakoj opštini, imali su zadatak da popisuju stanove, prave spiskove zainteresovanih zakupaca i pronalaze im adekvatan smeštaj.
U rekvirirane stanove ili prostorije useljavali su se zakupci i zakupkinje po cenama koje bi takođe odredili mesni odbori ako su im pre rata bile nepoznate, u skladu sa stanjem u kojem su se nalazili, brojem i tipom prostorija koje su imali i njihovom gradskom lokacijom. Ako je njihova predratna kirija bila poznata, mogla je biti uvećana za procenat predviđen zakonom. Najjeftiniji stanovi, sa predratnom kirijom do 50 dinara nisu mogli poskupeti, u onima od 50 do 100 dinara je kirija mogla porasti za 10 procenata, a progresivno uvećanje od maksimalnih 40 procenata važilo je za veće i luksuznije stanove.
Vlasnici stanova nisu mogli izbaciti zakupce sve do prestanka važenja zakona, osim u izuzetnim slučajevima ‒ ako bi stanari nanosili štetu stanu, ako ne bi platili kiriju dva meseca zaredom ili ako bi sam vlasnik stana bio prinuđen da se useli u te prostorije zbog proširenja porodice ili zbog neuslovnosti stana u kojem trenutno živi.
Na prvi pogled, ovo deluje kao odlučna mera regulisanja stambene krize. Međutim, ova je regulacija imala veliki broj ograničenja. Glavni nedostatak bio je to što se odnosila samo na predratni stambeni fond. Zakonodavac se sve vreme nadao brzom oporavku tržišta putem kojega će privatnici na planu stanogradnje dostignuti predratne rezultate. Novogradnja i popravljeni objekti stoga su izostali iz regulacije, a za privatnike su propisane i dodatne poreske olakšice, kako bi ih se podstaklo da grade stanove.
Pored toga, regulacija podstanarstva imala je za cilj da sanira posledice rata, ali ne i dugoročniju i dublju stambenu krizu nastalu u kapitalizmu. To se najpre vidi iz činjenice da su za osnovicu uzete kirije iz 1914. godine, čija visina nije propitana. Još pre rata, stanovnici većih gradova teškom su mukom plaćali visoke zakupe stanova i za njih izdvajali čak i do polovine mesečnih prihoda.
Uzroci postojanja ovakvih ograničenja biće jasniji kada se uzmu u obzir okolnosti koje su dovele do usvajanja pomenutog zakona i motivisale zakonodavca da se uopšte umeša u stambene odnose. Tri okolnosti naročito su bitne za razumevanje pojave stambene politike u Kraljevini ‒ posledice rata, posledice urbanizacije i organizovani pritisak širokih narodnih masa.
Rat, migracije i strah od revolucije
Da bi se razumelo kako je došlo do intenzivnije regulacije stanovanja u novonastaloj kapitalističkoj državi, osnovanoj po ugledu na zapadne liberalne demokratije, u kojoj je pravo uživanja privatne svojine garantovano ustavom, a slobodno tržište smatra se osnovnim idealom, treba objasniti kontekst u kojem se sve to odvija, kako domaći i regionalni, tako i međunarodni.
Pre svega, reč je o zakonu koji je donesen nekoliko meseci nakon oslobođenja zemlje od okupatora. Za Srbiju je Prvi svetski rat doneo do tada neviđena razaranja infrastrukture, industrije i gradova. Život je izgubilo oko 28 procenata stanovništva, evidentirano je oko 114 000 ratnih invalida i još 150 000 teško ranjenih civila. Nakon rata, veliki broj izbeglica počeo je da se vraća u razrušene gradove ‒ u Beogradu je do kraja rata stambeni fond devastiran i smanjen za trećinu, a u samo tri godine provedene u miru broj njegovih stanovnika povećao se sa 50 000 na 112 000.
Nadalje, nisu se samo izbeglice vraćale gradovima i svojim domovima. U gradove su, kao administrativne i industrijske centre, sve više pristizali i ljudi sa sela te iz manjih mesta. Jedan od uzroka velikih migracija stanovništva bila je i agrarna reforma, kojom su ukinuti ostaci feudalnih odnosa, ali su u isto vreme seljaci ostali obavezani da se zadrže na malim posedima na kojima su živeli, i na kojima je trebalo da se prehrane[4].
Međutim, poljoprivreda je bila nerazvijena i oko 60 procenata domaćinstava nije moglo da proizvede dovoljno hrane da preživi na selu tokom cele godine, što je naročito muškarce, i to one mlađe, teralo delom u rudnike, a delom u gradove, u potrazi za nekvalifikovanim i loše plaćenim poslovima.
Brojni mladi ljudi su dolazili u gradove da rade kao šegrti i šegrtkinje u radionicama ili sezonski radnici i radnice u fabrikama, često ne posedujući ništa osim radnog odela. Noći su provodili u prostorijama u kojima su danju radili, često na podu, bez ikakve postelje. Nezaposlenost, te skupoća i nestašica osnovnih životnih potrepština bile su intenzivne i dugo su trajale. Još se početkom 1930-ih godina procenjivalo da oko 80 procenata stanovništva Beograda, jednog od ekonomskih centara zemlje, živi u siromaštvu.
Tipično siromašno gradsko domaćinstvo imalo je dvoje odraslih članova, od kojih je često privređivao samo jedan (najčešće muškarac), i dvoje ili troje dece. Odrasli su uglavnom odrađivali nestalne poslove kao kvalifikovana, a češće kao nekvalifikovana radna snaga ili pak kućna posluga, koja radi za nadnicu kojom nije mogla da si priušti mnogo više od hleba, bezmesnih obroka, mlečnih proizvoda ili voća te skromnog krova nad glavom.
Živelo se mahom u objektima sastavljenima od jedne ili eventualno dve prostorije, bez toaleta i kupatila, struje i vode, a u nemalom broju slučajeva i bez prozora. U takvim prostorima u proseku je živelo petoro ljudi, a nekada i do deset. Socijalne i zdravstvene posledice takve situacije bile su rašireni alkoholizam, epidemije smrtonosnih bolesti poput tuberkuloze i kratak životni vek. Veoma veliki broj ljudi bio je zahvaćen apsolutnom bedom i neizdrživim uslovima života. Bilo je jasno da će država morati da interveniše u takvo stanje kako bi se uopšte održala.
Time dolazimo do najznačajnijeg faktora koji je doprineo začetku regulatorne stambene politike. Štrajkovi su počeli da bukte širom Kraljevine već u prvoj polovini 1919. godine. Najznačajniji su bili višednevni protesti i generalni štrajkovi u kojima je učestvovalo više desetina hiljada ljudi širom zemlje. Štrajkovi radnika poput železničara, vojnika i rudara, i u drugim su zemljama Evrope ulivali nelagodu građanskim vlastima. Protesti zbog izrazito teške stambene situacije bili su deo manifestacije opšteg nezadovoljstva.
Ovo su bila dešavanja i u gradovima Velike Britanije, Francuske, Holandije, Čehoslovačke i Nemačke. Protesti i nemiri od vlasti su na planu stanovanja iznuđivali rekviziciju, uvođenje maksimalnih kirija i javnu stanogradnju. Pored unutrašnjih nemira, velika pretnja po kapitalističke zemlje bile su nakon završetka rata i Sovjetska Rusija, kao i kratkotrajne Sovjetska Bavarska i Mađarska Sovjetska Republika, koje su nezadovoljan narod približavale socijalističkim i komunističkim idejama, te ulivale nadu u mogućnost korenitijih promena.
Univerzalno pravo glasa je u skupštine i vlade dovodilo leve ‒ komunističke i socijaldemokratske ‒ partije, tako da su građanske vlasti bile primorane na opsežnije ustupke. U Kraljevini je komunistička partija, tada SRPJ(k) – Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista), uživala veliku popularnost među narodom, što je dokazala i na prvim parlamentarnim izborima u novembru 1920. godine, kada je bila treća po broju glasova, kao i osvajanjem većine glasova u velikom broju gradova, manjih mesta i sela na lokalnim izborima iste godine.
Borba za krov nad glavom
Nezadovoljstvo zbog previsokih kirija, nedostatka stambenog prostora, naročito onog adekvatnog i higijenskog, doveli su do štrajkova velikih razmera u evropskim gradovima još tokom rata. Neke zemlje, poput Velike Britanije, uvele su maksimalne kirije i moratorijum na iseljenje još 1915. godine. Tokom rata ili nedugo nakon njega, regulacija podstanarstva uvedena je i u Austriji, Nemačkoj, Francuskoj, Holandiji, Čehoslovačkoj.
U Kraljevini SHS slične su se mere zahtevale još u januaru 1919. godine, pre nego je donesen prvi pomenuti zakon u oblasti stanovanja. U prva tri meseca te godine organizovano je više protesta povodom stambene situacije. Na njima je u Beogradu u jednom danu umelo da se okupi i više od 4 000 ljudi.
Predvodnica ovih protesta bila je pomenuta Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista), formirana ujedinjenjem dela predratnih socijaldemokrata i većeg broja radničkih sindikata u jednu, radničku partiju[5], sastavljenu od socijaldemokratske i komunističke struje, rezultat kompromisa između težnji prve za mirnijim borbama u okviru kapitalističkog sistema odnosno težnji druge za prelaskom na revoluciju.
SRPJ(k) je redovno pozivala na okupljanja, a formulisala je i zahteve u oblasti stanovanja, koje je najpre upućivala Opštini Beograda, a zatim i Narodnom predstavništvu. Među zahtevima su bile hitne mere poput ograničenja visine kirija, rekvizicije stanova, otvaranja besplatnih prenoćišta za nezaposlene radnike i siromašne putnike, rekvizicije građevinskog materijala i prinudnih opravaka porušenog stambenog fonda o trošku vlasnika, koji su se zbog skupoće ustezali da prionu na takav rad.
Osim migracija i ratnih razaranja, SRPJ(k) je kao jedan od glavnih uzroka stambene krize navodila i nevoljnost vlasnika kapitala i rentijera da grade priuštive stanove ili poprave postojeće. Optuživala je buržoaske vlasti za saučesništvo i izbegavanje svojih dužnosti prema narodu, koji je ginuo u ratu za novu zemlju od koje je dobivao samo prazna obećanja. Zato je Partija budno pratila donošenje, ali i sprovođenje zakona, kao i situaciju na terenu te ponašanje vlasnika, koji su pronalazili načine da zaobiđu zakon i prevare zakupce.
SRPJ(k)je zahtevala izmene zakona, pozivala je zakupce stanova da bojkotuju odluke vlasti, da odbijaju plaćanje viših kirija ili iseljavanje iz stanova. Stanovanje je isticala i u svojim programima za lokalne izbore, u kojima je obećavala pravedniji popis stanova i rekviziciju (koju su buržoaske vlasti delimično sprovodile štiteći bogate vlasnike), bolji rad mesnih odbora (koji su u buržoaskoj državi stajali na stranu vlasnika), rušenje nehigijenskih stanova, i gradnju radničkih stanova te privremenog smeštaja (što buržoaska država nije preduzela).
Ove aktivnosti Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista), kao i protesti povodom stambenih uslova i širi štrajkovi, doveli su do izvesnih ustupaka vlasti i naterale vladajuću elitu u Kraljevini SHS da primeni regulativne mere, međutim uz ranije pomenuta velika ograničenja.
Regulacija, ali i represija
Od samog početka intervencije u stanovanje, zakonodavne vlasti nadale su se da će akutno stanje nastalo nakon rata biti kratkotrajno, te da će privremene i palijativne mere dovoljno umiriti stanovništvo kako ništa više ne bi moralo da se uradi. I bilo je tako.
Iako su se buržoaske stranke u prvim posleratnim godinama jagmile za moć i formirale nestabilne, kratkotrajne vlade, u jednom su bile ujedinjene ‒ strahu od komunista i njihovih aktivnosti, te rešenosti da po svaku cenu spreče revoluciju. U početku je strah od nemira bio velik i rezultirao je ustupcima, ali i jakom represijom. Represiju su sprovodile putem cenzure štampe, te hapšenja, zatvaranja, ali i mučenja, prebijanja, pa čak i ubijanja komunista i sindikalaca.
Kako se vlast konsolidovala, represija je postajala jača, obuhvatnija i brža. Kulminirala je masovnim ubistvima 16 i ranjavanjem oko 70 osoba u generalnom štrajku na Zaloškoj cesti u Ljubljani 1920. godine. Iste je godine donesena i Obznana, a 1921. i Zakon o zaštiti države, na temelju kojih je vlast oterala Komunističku partiju u ilegalu, otklonivši je time kao svoju direktnu pretnju.
Vlasti u Kraljevini naročito su se osilile nakon sloma Sovjetske Bavarske i Mađarske Sovjetske Republike 1919. godine, a ohrabrile su ih i relativno mlake reakcije samih komunista i sindikalaca na represiju. Radnička partija bila je mlada, kadrovi brojni[6], ali neiskusni, a podele između socijaldemokratskog i komunističkog krila lomile su je iznutra sve do juna 1920. godine, kada je promijenila ime i postala Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) sa jasno revolucionarnim usmerenjem.
Ipak, nije prošlo dovoljno vremena da bi takva partija ojačala i odolela napadima, tako da je poražena represijom vladajućih elita. Članstvo je nakon prelaska KPJ u ilegalu desetkovano, a štrajkovi velikih sindikata su razbijeni, uz tek delimične uspehe u zahtevima za poboljšanje radnih uslova.
Nakon što je Komunistička partija nestala sa zvanične političke scene, kao najvatreniji borac za socijalno stanovanje, podstanari su nastavili borbu drugim putem. Formirano je Udruženje kirajdžija, koje je insistiralo na legalističkom i apolitičnom pristupu svojim stanarskim problemima[7], a kasnije je formirana i Kirajdžijska stranka koja nikada nije doživela veći uspeh. Sve je ovo umanjilo pritisak na vlasti, tako da su zakoni o stanovanju ostali na onome što je izboreno 1919. godine ‒ rekviziciji, moratorijumu na iseljenje zakupaca i ograničenju visine rente u predratnim stanovima ‒ a i to je pre svega bilo motivisano potrebom da se saniraju direktne ratne posledice i umire ratni veterani.
Rezultati borbe za krov nad glavom i stambena politika 1920-ih
Stambena politika kao saniranje ratnih posledica bila je zajednička mnogim evropskim zemljama. Jedan od najpoznatijih bio je program javne stanogradnje u Ujedinjenom Kraljevstvu pod nazivom „Domovi dostojni heroja“ (Homes Fit for Heroes). U Nemačkoj i Austriji izgrađen je najveći broj javnih stanova sa pristupačnijim kirijama, naročito u Frankfurtu, Berlinu i Beču za vreme socijaldemokratskih gradskih vlasti. Svi programi i zakoni, koliko god obuhvatni bili, imali su za cilj umirenje nezadovoljstva kroz društvenu reformu, ali ipak uz održavanje kompromisa s kapitalističkim ekonomijama i uz nastojanja da se ustupci ograniče i njihovo trajanje skrati.
Javna stanogradnja nije bila raširena pojava u svim zemljama Evrope, i vlasti su se od nje ustezale gde god su mogle, na primer u Francuskoj i Holandiji, gde je dominantna mera bila regulacija podstanarstva. U zemljama u kojima je javne stanogradnje bilo u većem obimu, konzervativne struje su uporno vršile pritisak i zagovarale da se stanovi posle nekog vremena prodaju, te da država što pre dokine pomoć stanovništvu u pronalaženju krova nad glavom.
Opadanje militantnosti radničke klase i umirenje društvenih tenzija polako je dovodilo do redukovanja svih progresivnih mera stambene politike na pomoć samo najugroženijim delovima stanovništva ‒ najsiromašnijima, često višečlanim porodicama, ratnim invalidima, udovicama i siročadi. Ipak, stambene politike s jačom socijalnom komponentom nisu nestale preko noći i trajale su mnogo duže nego što su to vladajuće elite planirale.
Svi ovi fenomeni pojavili su se i u Kraljevini SHS. Regulacija je (uprkos željama brojnih predstavnika vlasti da bude što kratkotrajnija) produžavana u deset verzija Zakona o stanovima koji su menjali regulativne mere uvedene 1919. godine. Rekvizicija je iz zakona izbačena tek 1928., a moratorijum na iseljenje i regulacija visine kirije ostale su na snazi sve do 1930., kada ih je ukinuo kralj Aleksandar, za vreme diktature koju je uveo u januaru 1929. godine.
Međutim, iako nisu bile ukidane, sve su ove mere postepeno bile redukovane. Povećanja kirija su dozvoljavana iz godine u godinu, kategorije zakupaca_kinja koji_e su mogli uživati zaštitu koju je pružala regulacija svođeni su na sve manji broj ljudi i kategorija stanovništva. Već iz ovih kratkih opisa jasno je da ovakve mere nisu mogle rešiti stambenu krizu, što i nije bila namera zakonodavca.
Plate su, pak, daleko zaostajale čak i za cenom stanova sa regulisanom kirijom, tako da je većina stanovništva morala da se snalazi gradeći ili iznajmljujući skromne, nehigijenske stanove na periferiji, gde nikakav zakon nije važio ‒ osim ekonomskih zakona o zaradi i sticanju profita. Javna stanogradnja, koja je u nekim zemljama značila lakši dolazak do priuštivog, a kvalitetnog stanovanja, u Kraljevini SHS nije ni ušla u zakon[8], a i u praksi se samo sporadično pojavljivala (u Beogradu je u međuratnom periodu sagrađeno tek malo više od 1 000 socijalnih stanova).
Ipak, ne možemo reći da ništa nije učinjeno, i da borba nije urodila barem nekim rezultatima. Protesti i zahtevi SRPJ(k) koji su doveli do donošenja prvog zakona u oblasti stanovanja zaštitili su hiljade ljudi od ostanka na ulici. Pored toga, mera koju je vladajuća elita kolebljivo i nevoljko uvela kao jednogodišnji zakon potrajala je deset godina.
Šta nam je ostalo?
Malo toga. Zakoni o regulaciji podstanarstva iz dvadesetih godina već su u sledećoj deceniji potpuno zaboravljeni, a niko ih se ni danas ne seća, iako u narativima političara i političarki, istoričara i istoričarki, pisaca i spisateljica te scenarista i scenaristkinja dominiraju revizionističke interpretacije prošlosti u kojima se Kraljevina SHS slavi kao „zlatno doba“ srpske istorije. Socijalizam nam je ostavio mnogo više toga, i to ne samo kada je u pitanju stanovanje.
Posle Drugog svetskog rata, u Beogradu je stambeni fond na godišnjoj razini rastao za između 5 000 i 12 000 pristupačnih stanova. Gotovo u celosti je privatizovan 1992. godine – većina stanovništva nastavila je da živi u istom stambenom prostoru, ali sada kao sopstvenom vlasništvu, a država se povukla iz razvijanja stambenih politika koje odgovaraju na društvenu potrebu za krovom nad glavom.
Zakon o stanovanju i održavanju zgrada iz 2016. godine u većoj se meri bavi održavanjem zgrada putem sistema privatnog nadzora i izvršenjem opravaka na račun osiromašenih vlasnika stanova, dok su mehanizmi za finansiranje bilo kakve javne podrške ukinuti. Javne stanogradnje gotovo da i nema, a podatak o broju stanova u javnom vlasništvu krije se od javnosti.
U gradovima sve više dominiraju luksuzni kvartovi za bogate, koji nisu dovoljno priuštivi da bi većina stanovništva u njima živela. U proteklih godinu dana došlo je i do enormnog skoka cena kirija u većim gradovima u Srbiji i njihovoj okolini, kao posledica dolaska velikog broja ruskih emigranata koji su pobegli od rata u Ukrajini i sankcija Rusiji zbog invazije.
Borbom za krov nad glavom, koja je pokrenuta u poslednjih desetak godina, ostvareni su ograničeni rezultati. U decembru prošle godine, poslanička grupa Ne davimo Beograd iznela je predlog Zakona o kontrolisanoj zakupnini, međutim on nije ni došao na dnevni red. Združena akcija Krov nad glavom već se šest godina bori protiv privatizacije izvršnog postupka, ali nema institucionalnih reakcija na predloge da se uvede moratorijum na iseljenje iz jedinog doma.
Iako su neke sličnosti današnje situacije i dvadesetih godina prošlog veka očigledne, između ova dva perioda ipak postoje ogromne razlike, koje će otežati ponovno uvođenje socijalno usmerene stambene politike. Najočiglednija je slabost pritiska koju leve grupe imaju na sadašnju vlast. Dok je 1920. godine Komunistička partija bila treća sila u zemlji, i izvodila hiljade ljudi na proteste, Ne davimo Beograd ima sasvim marginalnu podršku glasača, a aktivističke grupe kao što su ZA Krov nad glavom ili Kolektivna odbrana stanara u danima svoje najveće popularnosti nisu brojale više od dvesta ljudi, iako podrška preko društvenih mreža možda sugeriše da su u pitanju mnogo masovnije grupe.
Krivica za neuspehe često se svaljuje na nesposobnost ovih organizacija i političkih opcija da mobilišu veći broj ljudi, ali uzroci su mnogo šire prirode. Osim višegodišnje rezignacije stanovništva nakon obećanih promena 2000. godine, tu je i međunarodna politička situacija. Nekada je socijalizam bio stvarna pretnja, a danas izgleda kao da kapitalizam nema dovoljno jakog oponenta, makar ne u Evropi. Na planu stambene politike, i druge se evropske države povlače iz programa podrške stanovanju, privatizuju javne stanove i krckaju svoje progresivno nasleđe iz XX veka.
Čeka nas težak rad na ponovnoj izgradnji organizacijskih kapaciteta, i dug put prema obnovi izgubljenih prava, kao i nade da možemo ponovno dobiti ove bitke. Pogled na istorijske borbe koje su se vodile oko stanovanja, svakako je važna iskra za pokretanje progresivne politike stanovanja, ali i potpirivanje imaginacije o nekom boljem stanovanju.
Bilješke:
[1] Iako govorim o Kraljevini SHS (1918-1929) i zakonima koji su važili za celu zemlju, ograničavam zaključke na Srbiju, zbog toga što su se najznačajnije borbe vodile upravo na tlu pređašnje Kraljevine Srbije (1882-1918), koja je najviše uništena u toku rata i imala najizraženije probleme u oblasti stanovanja.
[2] Stambena regulacija je postojala samo u Kraljevini SHS, a kralj Aleksandar ukinuo ju je 1930. godine, za vreme svoje diktature. U Kraljevini Jugoslaviji (1929-1941) nisu se pojavili nikakvi slični zakoni.
[3] Za razliku od njih, mnoge zapadne liberalne demokratije koje nisu doživele revoluciju imaju takav kontinuitet, tako da gradovi poput Beča, Berlina, Frankfurta, Londona još uvek raspolažu socijalnim stambenim fondom građenim dvadesetih godina prošlog veka.
[4] Zabrana prodaje seoskih imanja važila je samo na teritoriji bivše Kraljevine Srbije, gde je još uvek bio na snazi Zakon o porodičnom imanju iz 19. veka, kojim je onemogućeno otuđivanje seoskog poseda po bilo kom osnovu. Ovaj zakon je onemogućavao stavljanje hipoteke na kuću jer je zaduživanje seljaka kod lokalnih zelenaša bila česta pojava, koja je dovodila do njihova potpunog propadanja i zbog toga je služio kao određena mera sigurnosti. U međuratnom periodu ovaj zakon je obnovljen i kočio je migracije seoskog stanovništva u gradove.
[5] Partiji su odbile da se pridruže Socijaldemokratska stranka Hrvatske i Slavonije te Jugoslovenska socijaldemokratska stranka (iz Slovenije), čiji su članovi učestvovali u prvim posleratnim vladama. Oni su verovali da nije vreme za revoluciju i pokušavali su da umerenim metodama menjaju sistem iznutra. Privlačili su jedan deo radničke klase, ali su vremenom gubili na popularnosti, te se sve veći broj sindikata počeo približavati SRPJ(k). Zahtevi koje je SRPJ(k) artikulisala u Skupštini bili su veoma slični onima koje je iznosila na ulicama i u Opštini Beograda.
[6] 1920. godine je partija brojala 65 000 članova_ica, a ujedinjeni sindikati koji su sa njom bili povezani 208 000 članova_ica.
[7] Udruženje je odbijalo bilo kakve odnose sa komunistima i čak je neke od njih izbacilo iz članstva, tvrdeći da je bilo kakva politizacija podstanarskog pitanja štetna.
[8] U Kraljevini Jugoslaviji nije napisan nijedan zakon koji se odnosio na stanovanje. U Građevinski zakon iz 1931. je ušla definicija „malog radničkog stana“, ali ništa više. Opština Beograd i Ministarstvo socijalne politike i saobraćaja povremeno su gradili objekte iz javnih sredstava, namenjene izdavanju pod nekomercijalni zakup. Razlozi iz kojih se pristupalo ovakvim poduhvatima uprkos odsustvu obaveze, ostaje predmet za buduća istraživanja.
Tekst je baziran na rezultatima istraživanja iznesenima u master radu „Evropski uticaji na koncepte socijalnog stanovanja u međuratnom Beogradu“, obranjenom u septembru 2022. godine na Katedri za savremenu istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu (mentorka prof. dr. Dubravka Stojanović), kao i na preliminarnim rezultatima istraživanja uticaja SRPJ(k)/KPJ na stambeno zakonodavstvo u međuratnoj Kraljevini SHS. Master rad dobio je nagradu „Andrej Mitrović“ za najbolji master rad iz savremene istorije u 2022. godini, a istraživanje je sprovedeno uz podršku Rekonstrukcije ženskog fonda.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2023. godinu.
