Uvod u kritiku političke ekonomije Bliskog istoka i sjevera Afrike
Zbornik tekstova ''A Critical Political Economy of the Middle East and North Africa'' (Stanford University Press, Kalifornija, 2021.) sastavljen je od analiza istraživača_ica iz različitih disciplina koje se bave ovim regionom kroz leće kritike političke ekonomije. Ovaj pristup se, prije svega, temelji na klasnoj analizi i razumijevanju složene (a ne linearne) društvenosti, te na metodološkoj pluralnosti. Uvriježeni liberalni metodološki pristupi − koji se nekritički zasnivaju na ''metodološkom nacionalizmu'', kvantitativnim metodama, neupitnim mjerilima rasta poput BDP-a i na ''rentijerskoj teoriji države'' − ovdje se pokazuju nedostatnima. Kategorijske i historijske analize propituju nastanak kapitalizma i različite načine akumulacije kapitala kroz kolonijalne strukture u MENA (Middle East and North Africa) regiji, ulogu nafte, ulogu regionalnih vojski, savez SAD-a i Izraela, posljedice kolonijalne okupacije palestinskih teritorija, te posebno propituju klasne, državne i tržišne odnose u Egiptu, Siriji, Tunisu, Iraku, Maroku, Alžiru.
Bliski istok i sjever Afrike su česta tema različitih političkih, ekonomskih, a naročito geopolitičkih analiza. Ono što upadljivo nedostaje među tim analizama jeste problematizacija klasne raslojenosti društava i međunarodne podjele rada. Upravo je to odsustvo, kao odsustvo kritike političke ekonomije, motivisalo autore na poduhvat u kojem će zbirka analiza pod naslovom A Critical Political Economy of the Middle East and North Africa inspirisati bogatije i temeljnije buduće rasprave o MENA1Skraćenica koju autori koriste za Middle East and North Africa. regionu. Knjiga je sastavljena iz uvoda i dva velika dijela: Kategorije analize sa 4 poglavlja i Studije države/regije sa 7 poglavlja.
Prema uredniku Joelu Beininu:
,, skup radova u ovoj knjizi ima namjeru da otvori širu diskusiju o MENA regionu koristeći se metodama političke ekonomije. Ove metode upućuju na međusobno i istorijsko konstituisanje države, tržišta i klase. Tradicionalno, klasna analiza – istorijsko porijeklo i razvoj klasa, odnosi među njima, povezivanje lokalnih klasa sa regionalnim i globalnim tržištima, državama i imperijama, te institucionalnim, pravnim i kulturnim oblicima koji ih održavaju i smještaju u složene društvene formacije – bila je najizrazitiji oblik političke ekonomije.“2Joel Beinin, Bassam Haddad, Sherene Seikaly (ur.), A Critical Political Economy of the Middle East and North Africa, Stanford University Press, Stanford, California, 2021., str. 1.
Ovaj pristup ima namjeru kritički da preispita i unese nove perspektive u tradicionalne rasprave o političkoj ekonomiji MENA regiona. To uključuje nekoliko metodoloških aspekata među kojima je klasna analiza koja nastoji razumijeti socijalni život fokusirajući se na odnos između onih koji proizvode i onih koji eksproprišu društveno bogatstvo. Ova metoda istorijski se povezuje sa političkim zahtijevom za radikalnom materijalnom jednakošću. Ipak, klasna analiza ne može objasniti sve aspekte društvenih fenomena, ali ukoliko se ona zanemari njihovo razumijevanje ostaje neadektvatno..
To nas dovodi do drugog važnog metodološkog aspekta koji proizilazi iz složene strukture društvenosti, koja se utemeljuje altiserijanskim kategorijama „nadodređenosti“ i „konfliktnosti“. Prva upućuje na složene uzročno-posljedične veze koje nemaju jedinstvenu linearnu strukturu uzročnosti, nego je uzročnost događaja uvijek mreža različitih kontradiktornih uzroka. To znači da momenti društva (politika, pravo, ekonomija itd.) ne posjeduju autonomiju u društvenom totalitetu, ali istovremeno ne mogu biti svedeni jedan na drugi, što postavlja zadatak analizi da razumije isprepletene mreže, odnosno dijalektiku odnosa koji generišu društveni totalitet. Dok je druga kategorija vezana za ideologiju kao mjesto borbe i otpora, što znači i osporavanja hegemonih narativa i značenja.
Treći važan aspekt ove studije jeste metodološka pluralnost, odnosno odbijanje autora da pod političku ekonomiju stave jednu jedinstvenu definisanu metodu kao „naučnu“ metodu koja se pravilno primijenjuje: riječ je o tome da se uvaži raznovrsnost intelektualnih i istraživačkih orijentacija kako bi se izbjegla ideološka zamka sadržana u ideji metodološke „objektivnosti“ i „naučnosti“.3„Analitičke kategorije nisu ni objektivne činjenice ni samo diskurzivne konstrukcije; oni mogu biti rekonfigurisani raspravama o njihovom značenju i društvenom borbom“, isto.
Nekoliko studijskih okvira i pristupa predmet su kritike ove zbirke tekstova, dvije važnije koje autor u uvodu izdvaja jesu Richards & Waterbury, A Political Economy of the Middle East, kao i Henry & Springborg, Globalization and the Politics of Development in the Middle East. Riječ je o dvije poznate studije sa dominantno liberalnim metodološkim pristupom koji karakteriše kvantitativna metoda, odnosno nekritička upotreba mjerila poput BDP-a, „razvoja“ itd., kao i nedovođenje u pitanje „metodološkog nacionalizma“ u razumijevanju nacionalnih ekonomija. Ključne kategorije koje autori ovog zbornika dovode u pitanje jesu narativi o „izuzetnosti“ (exceptionalism) odnosno o singularnom karakteru regija ili država, kako zapada u njegovoj superiornoj posebnosti, tako i istoka u njegovoj anomalijskoj posebnosti u kojoj važe „drugačija pravila“. Ovo takođe znači udar na orijentalističke teorije, kao i na teoriju modernizacije. Pored toga, autori na različitim mjestima dovode u pitanje „teoriju rentijerske države“ kao jednu od ustaljenijih okvira objašnjenja nacionalnih formacija na Bliskom istoku, gdje se državna moć redukuje na bogatstvo stečeno rudnom rentom.
Prvo poglavlje „Kategorije analize“ nudi četiri teksta. U prvom tekstu Zemljišni posjed, akumulacija kapitala i polimorfni kapitalizam: Egipat i Levant, Kristen Alff analizira problem nastanka i razvoja kapitalizma na Bliskom istoku. Autorka polazi od pitanja kapitalizma uopšte te načina na koji su pionirske studije kapitalizma na Bliskom istoku dovele u pitanje standardne teze o njegovom početku sa britanskom industrijskom revolucijom − tvrdeći da se kapitalizam pojavljuje već u okviru trgovačkih islamskih društava. Tragove akumulacije bogatstva u Egiptu moguće je locirati još prije formiranja Osmanskog carstva, kao i etnički (Jevreji i drugi) bazirane pokušaje dominacije trgovinom koja je prolazila Mediteranom, te Indijskim okeanom od polovine 10. vijeka. Ali, prema autorki, akumulacija bogatstva nije dovoljna da bi se sistem mogao definisati kao kapitalizam. U praksama predmodernih trgovaca može se naći djelimično ciljano investiranje i zapošljavanje najamnog rada zbog dodatne vrijednosti, ali u manjoj mjeri. Još uvijek ne postoji masovna oplodnja kapitala, odnosno potpuno vezivanje privredne djelatnosti za logiku stvaranja viška vrijednosti i akumulaciju kapitala u velikim razmjerama, što dovodi do masovne pojave robe, privatnog vlasništva, najamnog rada itd.
S druge strane, nepostojanje ovih uslova u razvoju kapitalizma na Bliskom istoku ne opravdava modernizacijske teze da kapitalizma na tim prostorima nema ni u kasnijim periodima. Zbog toga autorka uvodi kategoriju polimorfnog kapitalizma kako bi ukazala na njegov složeni razvoj koji se ne odvija kao linearna sukcesija ekonomskih modela − na primjer, kao jasan prelaz iz predmodernog feudalnog u moderni kapitalistički oblik − nego se odvija kao istovremeno postojanje starih i novih ekonomskih formi. Prema tome, prvobitna akumulacija kapitala u Osmanskom carstvu ne može se odvojiti od feudalnih reformi zemljišnog i poreskog sistema, kao što se ne može odvojiti od globalnih uslova u kojima se carstvo tranformisalo.
Analizirajući različite oblike vlasništva u okviru carstva, autorka pokazuje kako je ono kroz istoriju prolazilo kroz nekoliko važnih reformi zemljišnog posjeda. Prvobitni timarski sistem u kojem je država direktno prikupljala porez nadopunjen je takozvanim iltizmom koji je omogućavao da privatno lice na kratak period otkupi prava na prikupljanje poreza. To lice nije postajalo vlasnikom zemlje, nego se obvezivalo da će državi plaćati fiksni porez dok će ostatak zadržavati za sebe. Koliko će posrednik profitirati zavisilo je od toga koliko će seljak biti eksploatisan, čime je povećana eksploatacija seljaka, dok je država dobijala brz i siguran doprinos. Kasnijim fazama osmanskog kapitalizma – uvođenjem malikane sistema 1695. godine, potom esham reforme 1775. godine, te tzv. tanzimat reforme (1839-1876) − carstvo uvodi privatno vlasništvo kao pravo. Od uvođenja malikane razvila se klasa bogatih uglednika među kojima su mnogi pripadali vojsci i koji su robu plasirali na evropska tržišta. To je proširilo nadničarski rad i postavljeni su temeljni mehanizmi za akumulaciju kapitala.
Pored pravnih reformi značajnu ulogu u prvobitnoj akumulaciji kapitala igrao je corvée, prinudni rad na koji su seljaci bili prinuđeni od strane države. Oni su odigrali značajnu ulogu kao besplatan i profitabilan pomoćni rad na različitim infrastrukturnim projektima koji su pogodovali poslovanju.
Nakon što je Mehmed Ali preuzeo vlast u Egiptu, sa zapadnim tutorima pokrenuo je reforme i 1820. masovnu proizvodnju pamuka. U Evropi je postojala velika potražnja za pamukom, što je egipatskoj eliti donosilo ogromne profite, koje su mogli da usmjeravaju u izgradnju infrastrukturnih projekata kao što su luke i željeznice. Pojavile su se prve banke, kao i masovno pauperizovano seljaštvo. Sličan je razvoj i u Levantu, gdje su umjesto pamuka glavni izvozni proizvodi bili masline, duvan, svila itd. Ovo je značilo veliku zavisnost od zapadnih tržišta, zbog čega su krize uticale na domaću privredu, a što je zapadnim zemljama omogućilo kolonizaciju i okupaciju ovih prostora.
Upravo na temelju transformacija radnog odnosa vidi se svo nasilje prvobitne akumulacije. Od eksploatatorskog rada na imanjima (iltizam), preko prinudnog rada za državu i velikoposjednike (corvée), do poluslobodnog nadničarskog sezonskog rada na poljima, pauperizacije i pojave nadničnog rada – u ovim promjenama se ogleda polimorfna priroda kapitalizma i pokazuje se kako predkapitalistički oblici rada opstaju i igraju značajnu ulogu u akumulaciji kapitala.
Max Ajl, Bassam Haddad i Zeinab Abul-Magd u tekstu Država, tržište i klasa – Egipat, Sirija i Tunis, analiziraju kolonijalnu vlast i razvoj kapitalizma koji su preoblikovali kako državu, tako i klasnu strukturu društva. Namjera je da se pokaže kako se država i tržište ne formiraju odvojeno ili nasuprot jedno drugome, kako to klasične liberalne analize predstavljaju, niti se konstituišu odvojeno od klasne borbe. Takođe, istorija ovih triju država s manjim rezervama nafte najreprezentativnije prikazuje uspon i pad „developmentalističkog“ ekonomskog sistema („arapski socijalizam“, „kenzijanizam periferije“), kao i njegovu zamjenu neoliberalnim sistemom tokom 1970-ih (u Siriji nešto kasnije), koje je vodilo do pobuna tokom Arapskog proljeća.
Godine 1838. postignut je trgovinski sporazum između Britanije i Osmanskog carstva (Baltalimanski sporazum), koji je otvorio Egipat zapadnom kapitalu. Posljedica ovog dogovora biće integracija Egipta u globalni kapitalistički svijet dominiran zapadnim kapitalom, potom bankrotom 1878. kao preduslovom za britansku okupaciju, tokom koje evropski kapital u većim količinama ulazi u banke, industrijska preduzeća i uslužne kompanije. Povećana je proizvodnja tekstila, kao i razvoj industrije šećera. U Prvom svjetskom ratu Britanci su koristili egipatske radnike za svoje vojne aktivnosti. Promjena strukture stanovništva i pojava radničkog pokreta dovela je do velikih pobuna 1919. godine predvođenih Vafd partijom, nosećom organizacijom egipatske antikolonijalne borbe. Nezavisnost dolazi 1922. godine, ali smanjenje britanskog uticaja postignuto je anglo-egipatskim sporazumom 1936, nakon čega je Britanija i dalje zadržala kontrolu nad nekim aspektima egipatske države (poput kontrole nad Sueckim kanalom).
U Siriji, francuski mandat je trajao od 1922. do 1946. godine. Sirija nije imala razvijeno kapitalističko tržište i velike kompanije poput Egipta, strani kapital je uglavnom investiran u trgovinu, što će marginalizovati ruralne dijelove i ojačati sukob zemljoposjednika/birokrata i trgovaca/proizvođača. Vladajuća klasa povezana sa kolonijalnom upravom nije bila sposobna da isposreduje novonastale društvene protivrječnosti i savlada ogromno nezadovoljstvo marginalizovanih grupa i siromašnih seljaka, što je uzrokovalo neprestane pučeve. Nacionalna suverenost i „prijetnja od komunizma“ naveli su sirijsku i egipatsku političku elitu da uđu u jedinstvenu državu, Ujedinjenu Arapsku Republiku koja će postojati od 1958. do 1961. Raspad ove države označiće dominaciju dvije društvene grupe budućim sirijskim društvom: stara vladajuća klasa zemljoposjednika, industrijalaca, trgovaca, birokrata i vojnih generala, te novonastajuća grupa marginalizovanih ruralnih zajednica kao što su Aleviti i Druzi, siromašni suniti.
U Tunisu, kolonijalna uprava počinje mnogo ranije, ali se ona formalizuje 1881.godine: još 1860. Francuska, Britanija i Italija kontrolišu oko 93% tuniške domaće i strane trgovine. Prošireno evropsko kreditiranje dovelo je do bankrota Tunisa 1869. godine, nakon čega je Internacionalna finansijska komisija preuzela tuniške finansije što autori nazivaju „neteritorijalnom kolonizacijom“. Dok je u Egiptu postojala razvijena trgovina, pa je i forma kolonizacije bila drugačija, u Tunisu je došlo do doseljeničko-kapitalističke kolonizacije kroz kupovinu zemljišta i investiranja u kopanje ruda, naročito fosfata. Industrijalizacija je pak stvorila dvije klase: proletere koji su radili u rudarskoj industriji, ali i novu tunišku klasu zemljoposjednika koji su sarađivali s upraviteljima. Dekolonizacija je počela predvođena dobro obrazovanom nacionalističkom elitom koja je bila podijeljena na one radikalne i one koji su bili otvoreni za dogovore s Francuzima oko polovične uprave. Najradikalniji antikolonijalni element društva su bili seljaci bez zemlje ili oni sa malim posjedima.
Nakon sticanja nezavisnosti ove tri države otpočinju s eksperimentom arapskog socijalizma, s tim što Tunis ulazi u to dosta blaže. Na početku one uspijevaju da ostvare miješovitu ekonomiju sa zaostalim sektorima kolonijalne ekonomije i tek nekoliko državnih kompanija. Ali već 1960-ih kreće radikalnija centralizovana ekonomija razvojnog državnog kapitalizma, sa protekcionističkim trgovinskim sistemom (ISI4 ISI stoji za Import-Substitution Industrialization.).
U Egiptu, Nasser je nacionalizovao sve privatne firme i proglasio zvanični početak arapskog socijalizma. „Radnici u javnim preduzećima imali su koristi od minimalne plate, sigurnosti posla, javnog stanovanja, subvencionirane hrane i zdravstvene zaštite.5Isto, str. 54.“. Međutim, poboljšanje položaja radnicima je oduzelo političku moć, a vlast je ugušila ili asimilovala sindikate i radničke savjete u partijske strukture, dok su reforme na selima ostale nepotpune.
U Siriji, Baatistička partija nakon propasti zajedničke na kratko stabilizuje sopstvenu državu i pokreće reforme kojima uništava tradicionalnu elitu sunitskih velikoposjednika i uglednih porodica iz gradova. Već 1966. događa se drugi puč i usvaja se radikalniji socijalistički model, te se pokreću intenzivnija nacionalizacija i agrarna transformacija. Radikalni anti-imperijalizam doveo je do izolacije države udaljujući je čak i od njenih saveznika na ljevici. To je 1970. godine izazvalo novi puč unutar partije kada vlast preuzima porodica Assad. Stabilizaciju društva se ostvarivala zalaganjem za očuvanje srednjeg ruralnog sloja, kao ključnog za nacionalnu sigurnost, i formiranjem lojalnog vojnog kadra koji je služio za blokiranje daljih socijalističkih reformi.
Od nezavisnosti do početka ’60-ih kapital pred strahom od postupaka vlasti napušta Tunis, što je proizvelo ruralnu i gradsku krizu zaposlenosti. Iako kralj Bourguiba nije bio zagovornik socijalističkog eksperimetna kakav se odvijao u Egiptu i Siriji, ipak je od 1962. počeo da sprovodi reforme umjerene nacionalizacije i ograničenog modela developmentalizma. Reforme utiču na to da mali farmeri postaju ruralni proletarijat u zadružnim sistemima, dok veliki zemljoposjednici akumuliraju imanja otkupom od sitnih seljaka i odlazećih kolonista. Tunis je postao izuzetno zavisan od pomoći SAD-a kroz US Public Law 480 (program Hrana za mir6Public Law 480 uveden 1954, poznatiji kao Hrana za mir, od 1961. godine je proširen i intenzivnije implementiran kroz USAID.). Takođe se formirala frankofilna viša klasa. Vlasti su insistirale na saradnji sa SAD, zbog čega će imati negativan odnos prema palestinskoj borbi i sukobiće se sa Egiptom i arapskim nacionalizmom.
Od sredine 1960-ih pa do ranih 1980-ih, projektovani socijalistički i planski modeli u Egiptu, Siriji i Tunisu su se urušili pod pritiskom poraza u ratu s Izraelom 1967., ekonomske krize i međunarodnih zahtijeva za liberalizacijom. Sadat u Egiptu otvara tržište (infitah), Assad u Siriji ulazi u opreznu liberalizaciju uz ogromnu represiju nad sindikatima i ljevicom, u Tunisu Bourguiba je od socijalističkog eksperimenta odustao 1969. posle masovnih protesta i kolapsa zadruga.
Kasnije, tokom 1990-ih, egipatski predsjednik Mubarak je omogućio da se vojska obogaćuje preko privilegovanih poslova i saradnjom sa stranim kapitalom (naročito onim iz zalivskih zemalja). U Siriji se dešava rast privatnog sektora koji može da se takmiči sa onim državnim. Od 2005. na vlast dolazi Hafis al Assad i uvodi tzv. socijalno-tržišni (social market) ekonomski model modernizacije, koji je u suštini značio jasan prelazak na neoliberalizam, već ranije započet, ali uz lažnu socijalističku retoriku. Ukinute su redistributivne politike, porasla je nezaposlenost. U Tunisu je neoliberalizam uveden već ’80-ih ali odmjereno i sporije, pod Ben Alijem. Posle samospaljivanja Muhameda Buzazizija (2010) širom regiona proširili su se masovni protesti protiv nejednakosti i neoliberalnih rezova.
Timoty Mitchel u trećem poglavlju Deset propozicija o nafti kritikuje deset bitnih predstava o nafti: prvo, problem nafte nije slabost njenog snabdijevanja, već mogućnost lakog proticanja što pospješuje više regulacije proizvodnje i cijena kroz monopole i kartele poput OPEC-a.
Drugo, potražnja za naftom nije nužnost industrijskog društva, nego promišljen izbor da živimo na način koji će biti određen visokim procentom potrošnje ugljika, kao i promišljenih korporativnih strategija promovisanja visoke potrošnje ugljika. Neke od ključnih odluka koje su dovele do dominantne potrebe za naftom: stvaranje predgrađa na uštrb održivih gradova, ukidanje finansiranja javnog prevoza i subvencionisanje autoputeva za privatne automobile, zamjena robe za dugoročniju upotrebu plastičnom robom, promocija poljoprivrede koja koristi gorivo i hemikalije uglavnom za proizvodnju mesa umjesto održvih alternativa itd.
Treće, multinacionalne naftne kompanije su formirane ne da bi zadovoljile stvarne potrebe, nego da bi kontrolisale ponudu i ostvarivale enormne profite.
Četvrto, ugalj je, zahvaljujući masovnoj radnoj snazi, uticao na demokratizaciju, dok je nafta, s manje potrebnih radnika, ograničavala radničko organizovanje. Tu je izložena interesantna analiza razlike u načinu ekstrakcije uglja i nafte, te uticaja na forme organizovanja radništva.
Peto, otpor prema naftnim interesima premjestio se s radničkog na nacionalni nivo stvarajući represivne petro-države. Borba protiv kolonijalizma i imperijalizma je dovela na vlast suverenističke lidere koji su svrgavani u pučevima kako bi se kontrola nad naftom zadržala, što je uzrokovalo da kasniji režimi ojačaju sigurnosne i represivne aparate kako bi izbjegli takve opasnosti (pokreti Mossadeqa 1953. i Qasima 1963.).
Šesto, pojam „rentijerske države“ maskira složene materijalne uslove i borbe koje su dovele do demokratije. Ovaj koncept pretvoren je u opštu političku teoriju koja tvrdi da je proizvodnja nafte omogućila vladama izgradnju snažnih represivnih sistema, kupovinu podrške itd., čime bi izbjegavale demokratizaciju.
Sedmo, fluktuacije cijene nafte prije i poslije 1970-ih otkrivaju njene duboke političko-ekonomske uzroke. Za razliku od jednostavnih narativa kao što su tehnološke transformacije i nužnosti tržišta, autor upozorava da se iza fluktuacija kriju političke borbe. Najaznačajniji događaj je „naftna kriza“ 1973–74. koja nije bila rezultat jedinstvene odluke OPEC-a da povisi cijene, već složen proces koji uključuje pregovore oko poreza, američku politiku prema Bliskom istoku i unutrašnje ekonomske slabosti SAD-a (niska ulaganja u rafinerije i Nixonove kontrole cijena).
Osmo, vojska služi ne samo za zaštitu tokova nafte, nego i za osiguranje cirkulacije prihoda i proizvodnju kreditnog novca.
Deveto, nafta sama po sebi ne izaziva ratove, ali pruža alibi za intervencije u cilju očuvanja stabilne ponude. Na primjer, izolacija Iraka i Irana uticala je na održavanje stabilne ponude nafte, jer bi njihovo prisustvo na tržištu moglo proizvesti problem prekomjerne ponude. Drugi važniji razlozi za ratove nalaze se u činjenici da nakon ’70-ih kompanije SAD-a gube direktnu kontrolu nad proizvodnjom nafte, pa ulaze u saveze sa državama (Izrael, Saudijska Arabija) i slijede njihove interese, ali i kako bi nametnuli autoritet onim državama koje su to odbijale.
I konačno, deseto, ekološka kriza na Bliskom istoku zbog klimatskih promjena zahtijeva temeljnu redefiniciju ekonomskih politika, odnosa prema istoriji i načinu života kako bismo izbjegli katastrofu.
U tekstu Regionalne vojske i globalni vojno industrijski komplex, Shana Marshall analizira ulogu vojnog kompleksa u formiranju ekonomsko političkih odnosa u MENA regionu. Značaj vojske u MENA državama prvenstveno proizilazi iz njene uloge u ratovima za nezavisnost, odnosno antikolonijalnih ratova. U ovim državama, izuzev Maroka i Tunisa, vojska predstavlja jedan od ključnih društvenih aktera. Drugi važan razlog jeste ekonomski razvojni model ili „periferni kenzijanizam“ koji je vojsku zamišljao kao motor napretka. Takođe, vojska je odigrala značajnu ulogu u kontekstu ekonomije proizvodnje osnovnih dobara, gdje je država obezbjeđivala jeftine cijene hljeba, ulja, kuhinjskih aparata, sredstava za bebe itd. „Pristup vojske zemljištu, regrutnoj radnoj snazi, energetskim resursima, industrijskoj robi i javnom finansiranju učinio ih je ključnim za obezbjeđivanje ovih osnovnih potrepština.“7Isto, Str. 88.
Sa ekonomskom stagnacijom, zbog promjena na globalnom tržištu i gubitkom kompetitivnih kapaciteta globalnog Juga, kriza duga omogućila je MMF-u da kreditima nametne reforme koje su u velikoj mjeri razorile državno vođene ekonomske aktivnosti, redistribuciju i ulaganje u javna dobra. Skupi vojni aparat je, dakako, u neskladu s neoliberalnom doktrinom i MMF-ovim ekonomskim programom, zbog čega se nastojalo umanjiti privilegije koje je vojska imala. Ipak, uticaj visokopozicioniranih pojedinaca u vojsci učinio je odvajanje vojske od ekonomije i njen politički značaj neizvedivim. Zbog prethodne uloge u ekonomiji, mnogi oficiri ostali su na čelima važnih preduzeća vezanih za građevinarstvo, proizvodnju i uslužni sektor. I pored promjene ekonomskog modela vojska je uspjela zadržati ogromne privilegije: javna dobra koja su obezbjeđivana za sve u prethodnom modelu, sada su samo za njih (jeftino gorivo, struja, stanove, mjesta na univerzitetima, besplatno liječenje itd.)
U mnogim državama kao što su Turska, Iran, Sirija, Irak itd. ova forma se ponavlja. Vojska dobija izuzetno značajno mjesto u okviru ekonomske liberalizacije, a visoki vojni zvaničnici postaju patronati i privatnici. Drugačije je u zemljama Zaliva, jer se njihova vojna snaga ogleda u saradnji sa zapadom od koga pozajmljuju vojsku i obučavaju svoju, zbog čega potreba za jakom vojskom nije postojala, kao i zbog malog broja stanovnika. Za razliku od malih država, Arabija ima potencijal da izgradi veliku vojsku ali su vlasti to suzbijale, kako bi vladajuća porodica imala kontrolu.
Bezbijednost i patronaža nisu jedino što oblikuje globalnu trgovinu oružjem, jer ona se takođe odvija prema kapitalističkim zakonima. Firma za proizvodnju vojne opreme mora da raste ili da propadne. Da bi akumulirala kapital ona mora da probije određene granice kao što su embargo na uvoz oružja, slaba potražnja za novim oružjem, nedostatak čvrste valute za kupovinu skupih sistema, norme protiv upotrebe određenih oružja i nedostatak novih tržišta. U MENA regionu zbog čestih ratova i statusa „izuzetka“ lako je izbjeći ove barijere.
„Većina instituta za politiku (think tank) sa sjedištem u Washingtonu, poput Međunarodnog instituta za strateške studije, Instituta Brookings, Centra za strateške i međunarodne studije i Instituta za arapske zaljevske države, proizvode materijale koji promovišu agresivnu vanjsku politiku. Dvanaest od dvadeset pet najcitiranijih američkih think tank-ova prima veliki novac od proizvođača oružja.“8Isto, str. 99.-100.
Druga grupa tekstova, odnosno analiza konkretnih država i regije, počinje petim poglavljem Ponovno promišljanje klase i države u Savjetu za saradnju zaljevskih država u kojem Adam Hanieh raspravlja o teoriji rentijerske države koja dominira naučnim diskursom o MENA državama. Osnovna je teza kako vladajuće porodice i elite zadobijaju autonomiju na temelju dostupnosti naftnih renti koje omogućavaju jačanje države i njenu kontrolu nad društvenim odnosima. Upotreba klase u analizi tog tipa se odbija, ne priznaje se uloga privatnog kapitala (koji se vrijednuje kao slab i nerazvijen) i zanemaruje se uloga rada.
Prvi aspekt ove teorije koji autor dovodi u pitanje jeste metodološki nacionalizam koji pretpostavlja nacionalnu državu kao samoevidentno i zatvoreno skladište političkih, ekonomskih i kulturalnih odnosa. Metodologija funkcioniše tako da se uzme neki determinišući element unutar nacionalne države, kao što je u ovom slučaju naftna renta, i da se na temelju toga izvede ukupno kretanje političkog i ekonomskog razvoja. To otvara specifičnu vrstu vizije globalnog i nacionalnog odnosa gdje se ono globalno pojavljuje kao nešto spoljašnje nacionalnoj državi.
„Ovo je duboka slabost standardnih objašnjenja RST-a: pitanja poput imperijalizma i rata, prirode kapitalističke akumulacije na globalnom nivou i rivalstava i međuzavisnosti između država oslobođena su bilo kakvog objašnjavajućeg odnosa prema prirodi države u Zalivu i šire.“ 9Isto, str. 108.
Upravo ovakav teorijski pristup je afirmisao ono što Marks naziva robnim fetišizom, jer se bavi robnom determinacijom kao da je roba stvar a ne društveni odnos. Suprotno tome, ono što je nužno kako bi se razumjela priroda državne moći jeste razumijevanje globalnih kapitalističkih odnosa koji stoje u osnovi vrijednosti nafte koja je čini robom. Drugi aspekt jeste svođenje nacionalne države na državu kao autonomni agent i civilno društvo koje joj stoji nasuprot. Bez obzira na razlike moguće je mapirati tri zajednička kretanja u akumulaciji kapitala u zemljama Zaliva: 1. industrija, proizvodnja i transport; 2. građevina; i 3. finansijska tržišta. Riječ je o tri momenta privatne ekonomske aktivnosti koji stoje nasuprot velikim državnim naftnim konglomeratima, ali koje dubinski povezuje i podržava država.
Među najznačajnijim aspektima zalivske ekonomije jeste radnička klasa koju čine 70% strani radnici koji nemaju status punopravnog državljanina, što ove države čini najvećim korisnicima imigrantskog rada na svijetu. Oko 88% ovih radnika zaposleno je u privatnom sektoru, a u 4 od 6 država predstavljaju većinu stanovništva. Sistem regrutacije i upravljanja stranim radnicima odvija se u okviru onoga što se zove kafala: riječ je o radnim vizama koje vežu radnike za njihove sponzore, odnosno kafile, što znači da nemaju pravo bez dozvole poslodavca da traže bolje radno mjesto ili napuste posao. Ovim radnicima u potpunosti su oduzeta sva radna prava kao što su samoorganizovanje ili štrajk, takođe su segregirani od ostatka stanovništva, imaju ograničeno pravo kretanja itd.
U šestom poglavlju Kapitalizam u Egiptu, a ne egipatski kapitalizam Aaron Jakes i Ahmad Shokr analiziraju kapitalizam u Egiptu kao proces u kojem se lokalna i globalna istorija prepliću, a ne kao zatvoreni nacionalni fenomen. Nakon kratke epizode u kojoj Napoleon osvaja Egipat 1798., te nakon anglo-osmanske kampanje koja je uslijedila, već 1805. godine osmanski vezir Mehmed Paša Ali pokreće politički i ekonomski značajne reforme. Jedna od važnijih je ona koja se odnosila na proizvodnju dugovlaknastog pamuka koji se izvozio za potrebe britanske industrije. Ovo je značilo radikalnu ekonomsku promjenu, jer je Egipat primarno bio koncentrisan za proizvodnju hrane za potrebe Istambula i carstva, a sada postaje mjesto masovne proizvodnje pamuka koji donosi profit kojim se onda mogu finansirati vojno-državne fiskalne strukture.
Takođe, konsolidacija moći išla je i preko uništavanja stare Mamelučke elite, ali i zemljišnog sistema iltizam. U vrijeme svjetske krize 1836-37., Egipat napušta ekonomiju direktne državne kontrole nad proizvodnjom pamuka i prebacuje se na centralizovanu te na direktno oporezivanje zemljišta.
Nakon smrti Mehmed Paše Alija 1854., koja se dogodila u vrijeme nove ekonomske krize u zapadnoj Evropi, dolazi do transformacije i uvođenja novih ekonomskih i finansijskih mehanizama. Nasljednik Said Paša je prihvatio ponude finansijera kako bi održao ekonomski status Egipta. Najznačajnija je bila prodaja koncesija Ferdinandu de Lessespsu za izgradnju Sueckog kanala. Istovremeno, država podiže velike kredite kako bi finansirala infrastrukturu za proizvodnju pamuka koja je uključivala izgradnju kanala i brana za navodnjavanje, kao i izgradnju željeznice za prevoženje usjeva. Američki građanski rat doveo je do nestašice pamuka što je imalo uticaja na ekonomiju Egipta koji je počeo da se oslanja na visoke cijene pamuka kako bi obezbijeđivao novi krug kredita. Krajem rata cijene pamuka su pale, što je imalo katastrofalne posljedice na egipatsku ekonomiju, a povećali su se teški i robovski rad te zaduženja. Ovo je uslovilo da Ismail Paša 1875. prodaje posljednje dionice Sueckog kana. Već 1876. bilo je jasno da je država bankrotirala, što je prouzrokovalo radikalne mjere štednje nametnute od strane Međunarodne komisije za nadzor nad egipatskim finansijama (Caisse de la Dette Publique). Ove mjere dovele su do ogromnog nezadovoljstva među stanovništvom i organizacije pokreta predvođenog Ahmadom Urabijem za fiskalnu i ustavnu nezavisnost. Strah da će ovaj pokret preuzeti vlast, proglasiti bankrot i odbiti da vraća kredite bio je izgovor da Britanija 1882. sprovede invaziju na protektorat, a uzrok bankrota su objašnjavali „orijentalnim despotizmom“, dok se masovni profiti zapadnih banaka izvučeni iz Egipta nisu pominjali. Pošto država više nije imala sposobnosti da ulaže u infrastrukturu i ekonomiju, britanski protektorat značio je pretvaranje Egipta u kolonijalnu laboratoriju stranih privatnih investicija i agrarnog bankarstva. Ovaj se model 1890-ih činio kao uspješan model kolonijalnog upravljanja.
Nakon prvog svjetskog rata, 1919. godine nacionalistički pokret uspijeva da izbori izvjestan stepen nezavisnosti. Glavne društvene grupe koje dominiraju su zemljoposjednička oligarhija, strani kapital i novonastajuća buržoazija. Već ’30-ih godina pitanje redistribucije zemlje postaje otvoreno pitanje o kojem se debatuje, a do kraja ’40-ih izdvajaju se dva problema: mora se adresirati eksploatacija seljaka i formiranje nacionalnog kapitala se ne može razdvojiti od sticanja nacionalne suverenosti. Slobodna armija preuzima kontrolu nad državom 1952. i dovodi na vlast Gamala Abdula Nassera. Ogromni rast ekonomije za vrijeme naserističkih reformi uslovio je veliku sezonsku mobilnost radnika koji su tražili zaposlenje u građevini i sličnim poslovima. Masovni poljoprivredni radnici bili su stub modela izvoza poljoprivrednih proizvoda, ali njihova mobilnost uzrokovala je nedostatak radne snage koji će izazvati krizu u 1960-ima. Nakon krize i deficita u kojem se našla državna kasa, država se okreće međunarodnim institucijama kao što je MMF za zajmove, ali i američku pomoć u okviru programa Hrana za mir. Međutim, posljednji udarac naserističkom projektu zadao je poraz u ratu s Izraelom 1967. godine. Sadat pokušava da reši krizu otvaranjem (infitah), ekonomskom liberalizacijom i političkim savezima, uključujući dogovore sa SAD. Egipat postaje zavisan od spoljne pomoći i političke trgovine. Mubarak od 1991. sprovodi neoliberalne reforme koje dovode do koncentracije bogatstva u rukama male elite bliske režimu.
Egipatska politička i ekonomska istorija pokazuje kako su imperijalizam, domaće elite i međunarodne finansijske sile oblikovale specifičan put kapitalističke transformacije. Umjesto ideje o zaostalom „orijentalnom despotizmu“, analiza otkriva kako su globalni interesi i lokalne dinamike proizveli savremeni egipatski poredak.
U sedmom poglavlju Država, nafta i rat u formiranju Iraka, Nida Alahmad razmatra pitanje iračke državnosti koje je postalo centralno nakon rata 2003. godine, pri čemu se vodila rasprava o tome da li je Irak vještačka kolonijalna tvorevina, posebno usled Sykes-Picot sporazuma. Iako se često tvrdi da su savremene granice Iraka rezultat kolonijalnog crtanja mapa, stvaranje države i njenih granica bio je dugotrajan i složen proces, koji je uključivao nasilje, otpor, lokalne inicijative i međunarodne uticaje. Proces izgradnje države počeo je još tokom Osmanskog carstva u 19. veku i nastavio se kroz političke, ekonomske i infrastrukturne napore da se proširi i učvrsti državna vlast. Infrastruktura je igrala ključnu ulogu u širenju državne kontrole i oblikovanju odnosa moći. Veze sa svjetskom ekonomijom počele su sredinom 19. vijeka kroz razvoj riječne plovidbe i otvaranjem Sueckog kanala, što je omogućilo prelazak s održivih na tržišne poljoprivredne prakse. Kasniji razvoj i rast ekonomije u vrijeme perioda „developmentalističke“ države prekinut je razornim ratovima sa Iranom, u Kuvajtu 1991., zatim međunarodnim sankcijama do rata 2003. godine.
Razumijevanje razvoja obuhvata širi i dublji pogled na istoriju, gdje razvoj nije samo državna strategija, već i odgovor na ekonomske i društvene krize izazvane kapitalističkim promjenama. Prvi razvojni projekat predstavio je osmanski upravitelj Bagdada (1869-1872) Midhat Pasha: javne škole, tramvaje, prve bolnice, prve novine, zemljišne reforme itd. Pojava modernog obrazovanja doprinijela je klasnoj tranformaciji društva, nastala je nova urbana klasa (efendije) koja je kasnije formirala različite nacionalne i ideološke pokrete. Takođe, pored civilnih škola otvarane su i vojne škole što je dovelo do mobilnosti sunitsku nižu srednju klasu. Povećani prihodi od nafte tokom 1950-ih omogućili su veći ekonomski razvoj. U eri nakon nacionalizacije nafte 1972., razvoj se posebno manifestovao kroz širenje obrazovanja i infrastrukture, što je smanjilo nepismenost i uključilo žene u radnu snagu. Međutim, ratovi i sankcije od 1980-ih unazadili su ove uspjehe. Naselja, kao što je Sadr City, nastala kao dio državnih urbanih intervencija, postala su žarišta političke mobilizacije siromašnih slojeva, koji su se, lišeni pristupa obrazovanju i zaposlenju, sve više oslanjali na vjerske i milicijske strukture. Time su razvojni projekti pokazali svoju dvostruku prirodu: kao instrumenti modernizacije, ali i sredstva kontrole i političkog razdora.
Kontrola zemlje i stanovništva bili su ključni alati u pokušajima izgradnje državne vlasti. Osmansko carstvo je kroz Zakon o zemljištu iz 1858. pokušalo da uspostavi birokratsku i fiskalnu kontrolu nad plemenskim teritorijama, ali je naišlo na otpor zbog ukorenjene plemenske autonomije i čestih sukoba među plemenima. U periodu britanskog mandata i monarhije, vlast je uspješnije institucionalizovala kontrolu dodjeljivanjem zemlje lojalnim elitama i zakonima koji su podsticali poljoprivredu. Nakon 1958, republika je sprovela agrarnu reformu i ograničila moć plemena, ali su tokom 1990-ih, usled ratova i sankcija, plemena ponovo zadobila političku ulogu kao pomagači države. Tako je kroz različite istorijske faze kontrola nad zemljom i resursima postajala sredstvo kako za konsolidaciju vlasti, tako i za društveni otpor.
Nafta je bila ključna u iračkoj političkoj ekonomiji, ali ne na način koji sugeriše teorija rentijerske države. Nafta je omogućila razvoj infrastrukture i države, ali je istovremeno finansirala ratove poput onog s Iranom, gde su globalne sile, uključujući SAD i Saudijsku Arabiju, koristile naftnu politiku za ekonomski pritisak. U postratnim i sankcijama pogođenim godinama, nafta je bila i osnova za krijumčarske mreže i nove oblike društvene kontrole. Istorijski, radnici u naftnoj industriji igrali su značajnu ulogu u sindikalnom organizovanju, a sama nafta je bila resurs kroz koji su se sukobljavali interesi domaćih klasa, režima i globalnih sila. Iračka politička ekonomija ne može se razumijeti izolovano kroz naftu, rat ili državu, već kroz njihove međusobne veze unutar dužih istorijskih procesa koji uključuju klasnu, sektašku i globalnu dimenziju.
U osmom poglavlju Kolonijalni kapitalizam i imperijalni mit u francuskoj sjevernoj Africi, Muriam Haleh Davis polazi od dva ključna pitanja: da li je Francuska ostvarila dobit od svojih kolonija na sjeveru Afrike i da li je kapitalistički interes odigrao odlučujuću ulogu u procesu dekolonizacije? Autorka se kritički suočava sa dvije glavne teze u liberalnoj nauci: s jedne strane, s empirijskom istorijom individualnih firmi gdje se pokazuje uspješnost francuskog biznisa u njihovim kolnijalnim periferijama, a s druge, uspjehom Francuske zbog njene imperijalne veličine (tzv. imperijalni mit). Oba pristupa prema Davis promašuju da razumiju kako kolonijalna politička ekonomija predstavlja najznačajniju determinantnu za kontrolu preraspodijele dobara i pristupa sredstvima za proizvodnju, kao i za formiranje kulturalnog okvira i političkih subjektiviteta koji su podržavali imperijalnu politiku.
U kontrastu s idejom da je francusko osvajanje brisalo predmoderne oblike društvenosti, fokus je potrebno postaviti na to kako je ono tranformisalo vlasništvo nad zemljom, plemensko organizovanje i trgovačke mreže. Dva su ključna uzroka nove francuske kolonijelne ekspanzije: želja za kontrolom trgovine na Mediteranu i civilizacijska misija oslobađanja sjevera Afrike od „osmanske zaostalosti“. Prvobitna zamisao bila je vezana za ideju agrarnog kapitalizma, putem koje bi se kolonije razvijale vezivanjem za tlo, umjesto razvijanja korupciji sklonih urbanih industrijskih modela života. Ove reforme imale su razorne posljedice po alžirske stočare i agro-stočare zbog drastičnog smanjenja prava na zemljište koje mogu koristiti.
Protektorati u Maroku i Tunisu, za razliku od Alžira, nisu imali dominantnu dimenziju doseljeničkog kolonijalizma, obilježila ih je integracija u evropski ekonomski sistem, što je imalo pogubnu posljedicu na domaće zanatlije zbog upliva jeftine evropske robe na tržište. Tunis je nakon pozajmice francuskih kredita i bankrota 1869. zapao u dugove, što je dovelo do francuskog protektorata 1881. godine. Maroko je prošao kroz složenije procese zbog Tetouanskog rata, nakon čega je bio prisiljen da plati odštetu što je vladajuću dinastiju primoralo da pozajmi kredite od Britanije koji će ga odvesti u bankrot, i u podjelu Maroka na španski i francuski protektorat.
Prvobitna kolonizacija Alžira 1930. nije imala konkretnu ekonomsku viziju, namjera je bila da se sprovede kolonizacija ograničena na primorske dijelove zemlje. Dvije ključne figure su oblikovale ekonomiju: patronati, vođe ogromnih poslovnih koncerna − i privatnih i javnih (što je u francuskom kolonijalnom narativu značilo da patroni investiraju iz patriotskih razloga, a ne zbog privatnih) i petit colon, odnosno sitni kolon ili doseljenik koji je Alžir naseljavao sa namjerom da se poveže sa tlom. Ovde je model, za razliku od Tunisa i Maroka, bila porodična farma na kojoj se uzgaja grožđe i proizvodi vino, kako bi se Alžir učinio francuskim. Do oktrića nafte, vino je bilo glavna izvozna roba kolona koja je dostizala i do 66% ukupnog alžirskog izvoza.
Tokom Prvog svjetskog rata najveća pomoć za ratne napore dolazi od Alžira. Uveden je i takozvani krvni porez prema kojem su Arapi dužni da učestvuju u ratu, zbog čega je Francuska mobilisala preko sto hiljada boraca za zapadni front, i tako usmjerila ekonomsku proizvodnju prema potrebama Francuske.
Naslijeđe kolonijalnog kapitalizma u sjevernoj Africi ogleda se u dubokoj ukorijenjenosti društvenih i ekonomskih struktura koje su oblikovane još u vrijeme kolonijalne vladavine. Iako su formalne političke veze sa metropolom prekinute, osnovni obrasci dominacije, poput nejednakog pristupa zemljištu, ekonomske zavisnosti od izvoza sirovina i privilegovanosti lokalnih elita povezanih sa globalnim kapitalom, nastavili su da postoje i nakon sticanja nezavisnosti. Takva transformacija nije označila kraj eksploatacije, već kontinuitet u drugačijem obliku: kroz mehanizme trgovinske zavisnosti, institucionalne slabosti i ideološke ostatke „razvoja“ kao civilizacijske misije. Na kraju se zaključuje da je Francuska ostvarila značajnu dobit od svojih kolonija, ne samo u klasičnom ekonomskom smislu, već i kroz uspostavljanje i učvršćivanje političke i ideološke dominacije. Kolonije su funkcionisale kao produženi prostori za kapitalističku akumulaciju: kroz eksploataciju prirodnih resursa poput fosfata, prisilnu reorganizaciju zemljišta, subvencionisanje evropskih doseljenika i usmeravanje trgovinskih tokova ka metropoli. Sav takozvani „razvoj“ u kolonijama zapravo je bio usmjeren na služenje interesima francuske privrede, a ne lokalnog stanovništva.
U devetom poglavlju Liban s one strane izuzetnosti Ziad M. Abu-Rish zaključuje da je Liban dugo bio izostavljen iz literature o političkoj ekonomiji Bliskog istoka zbog svoje specifične istorije razvoja zasnovane na liberalnom, uslužnom modelu i građanskim ratovima. Dominantna tumačenja često su ga prikazivala kao „izuzetak“, fokusirajući se na sektaštvo i slabost državnih institucija, bez dublje analize političko-ekonomskih struktura. Dva su uobičajena razloga zbog kojih se posmatra kao „izuzetak“: 1. za razliku od drugih država, u postkolonijalnu ekonomiju nije ušao sa snažnim državnim upravljanjem, nego laissez-faire pristupom; 2. tumačenje libanskih ratova kao starih nerazriješenih sektaških konflikta koji su sabotirali formiranje snažnih institucija države.
Krajem 19. i početkom 20. vijeka u Libanu su se pojavili oblici političke ekonomije karakteristični za MENA region, što osporava tvrdnje o libanskoj izuzetnosti u regionalnoj istoriji. Procesi u 19. vijeku dovode do jačanja države i tržišnih procesa što mijenja društvene odnose i klasnu strukturu društva. Seljaci i elite počinju proizvoditi za svjetsko tržište, a proizvodnja svile postaje dominantna ekonomska djelatnost do kraja 19. vijeka. Nakon propasti industrije svile, mnogi se preusmjeravaju na uzgoj duvana. Evropski kapital ulazi u regiju kroz koncesije i ulaganja u infrastrukturu (željeznice, luke, komunikaciju), čime se Liban sve više uključuje u globalnu ekonomiju. Uslijed ekonomskih teškoća (ulazak kineske i japanske svile na tržište i globalna depresija 1873.), mnogi stanovnici emigriraju u Ameriku krajem 19. i početkom 20. vijeka. Međutim, oni se i vraćaju, i donose kapital i ideje, što dovodi do stvaranja srednje klase. Takođe, Bejrut se razvija u glavnu luku i administrativni centar zahvaljujući državnoj strategiji i međunarodnim ekonomskim procesima, a ne kao što se obično naglašava kao rezultat „libanskog preduzetničkog duha“.
Prvi svjetski rat donio je katastrofalne posljedice poput gladi, bolesti i masovne smrti: pretpostavlja se da je oko planine Liban izgubljeno oko 50% stanovništva. Rat je dodatno uništio proizvodnju svile, ali su domaće elite uspjele da iskoriste ekonomske blokade kako bi nagomilale još veće bogatstvo. Bez obzira na inicijalna obećanja o samoodređenju, Francuska i Britanija su okupirale sve bivše osmanske provincije od kojih su Francuskoj pripali Liban i Sirija, a Britaniji Irak, Jordan i Palestina. Francuska je 1920. proglasila državu Veliki Liban, a 1926. Liban je dobio ustav i postao formalno odvojen od Sirije kao Libanska Republika.
Tokom kolonijalnog perioda (1920–1943) uspostavljena je kompleksna političko-ekonomska struktura koja je reprodukovala i transformisala postojeće društvene hijerarhije. Francuske vlasti su kroz savezništva s lokalnim elitama, institucionalne reforme i selektivnu pravnu regulaciju oblikovala novu vladajuću klasu i konfesionalni politički sistem. Iako su radnički i ženski pokreti pokušavali da se organizuju, pravni okvir im je ograničavao kolektivna prava i institucionalno priznanje. Procesi nacionalne integracije i otpor kolonijalnoj vlasti kulminirali su tokom Drugog svjetskog rata, kada je, uz podršku Velike Britanije i SAD-a (borba protiv Višijeve Francuske), došlo do političke nezavisnosti i povlačenja stranih trupa do 1946. godine.
Period postkolonijalne istorije od 1943. do 1975. obilježen je i kontinuitetima i promjenama. Na različite načine se periodizuje ovaj dio istorije: teleološka perspektiva pretpostavlja kontinuitet od dolaska palestinskih izbjeglica 1948., preko ekonomske krize 1973. do rata, dok drugi vide pobunu i tromjesečni rat 1958. kao prekretnicu. Iz perspektive političke ekonomije, pak, period nakon nezavisnosti obilježen je postupnom institucionalizacijom liberalno-tržišnog poretka u sprezi sa selektivnom državnom intervencijom, uz istovremene pritiske odozdo kroz radničke i društvene mobilizacije. Ove transformacije autor analizira kroz četiri ključna elementa: 1. transformacija institucija u okviru kojih je država znatno proširila svoj uticaj i kapacitete, produbljujući svoj doseg u svakodnevni život građana kroz razvoj javnih usluga, obrazovanja i socijalnih programa; 2. promjene prema regionalnoj i svjetskoj ekonomiji, pri čemu je Liban postao centar za kapital iz okolnih zemalja (kapital koji bježi iz nestabilne Sirije, i kapital iz naftom bogatih), kao i rast imigracija; 3. pad poljoprivrede, dok trgovina postaje dominantna; i 4. posljedica je rast urbanog stanovništva i masovne mobilizacije radnika u pokrete i organizacije.
Građanski rat je obično prikazivan kao haotičan raspad države pod teretom sektaških i stranih intervencija, dok političko-ekonomska perspektiva ukazuje na dublje klasne nejednakosti i nastanak paralelnih struktura moći. Posebno se ističe uloga milicijske ekonomije koja je zamijenila državne institucije, organizovala svakodnevni život i preraspodjelu resursa, te oblikovala odnose između oružanih grupa, stanovništva i ostataka države. Nakon rata je ulogu u rekonstrukciji igrao privatni kapital kojim su rukovodile bivše vođe milicija. Neoliberalne reforme bile su specifične jer su se oslanjale na domaći bankarski sektor i javni dug, a ne na strane zajmodavce. Ovaj model omogućio je koncentraciju bogatstva unutar političko-ekonomske elite, ali je doveo do rastuće ekonomske nejednakosti. Infrastrukturni kolaps od 2015. godine ukazuje na dublju krizu sistema uslijed gubitka prihoda iz inostranstva i promjena u regionalnim odnosima.
U desetom poglavlju Savez SAD-a i Izraela Joel Beinin govori o odnosima koji se temelje na dubokim kulturnim, političkim i strateškim vezama koje uključuju vjerske ideje, politički uticaj američkih Jevreja, te vojno-tehnološku saradnju, posebno nakon Hladnog rata. Iako je Izrael snažno povezan sa SAD-om, ipak zadržava autonomiju u ključnim pitanjima poput sigurnosti, Irana i okupiranih palestinskih teritorija. Stratešku saradnju uspostavljaju 1951. godine nakon što se šef CIA James Angleton uvjerio da prosovjetski element nema uticaja i počeo je razvoj čvrste obavještajne saradnje. To povjerenje omogućilo je Izraelu da između 1957. i 1978. ukrade 330 kilograma visoko obogaćenog uranijuma iz firme NUMEC u Pensilvaniji. I pored toga što je to bilo suprotstavljeno zvaničnoj politici SAD-a o neširenju nuklearnog naoružavanja, saradnja je nastavljena, ali afera NUMEC i mnoge druge ukazuju na postojeće tenzije. Iako je Izrael ponekad djelovao protiv interesa SAD-a (poput napada na USS Liberty 1967.), savez je opstao zbog izraelske strateške vrijednosti za SAD u regiji. Savez je imao svoju cijenu, ali vojni i politički lideri SAD-a redovno su naglašavali njegovu ključnu važnost za nacionalnu sigurnost.
Vojna pomoć Izraelu stoga nije poklon, već značajna korist za vojnu industriju, jer se oružje kupuje od domaćih američkih proizvođača, što podupire radna mjesta i održava proizvodnju. Izrael, kao najveći primatelj američke pomoći od Drugog svjetskog rata, služi i kao poligon za testiranje vojne opreme u stvarnim borbenim uslovima, čime se podstiču nove prodaje. Istovremeno, SAD oružjem snabdijevaju i arapske zemlje, što omogućava reciklažu petrodolara u američku ekonomiju i jačanje geopolitičke kontrole u regiji. Nakon vojne pobjede Izraela 1967. godine, SAD posmatraju Izrael kao ključnog saveznika u održavanju imperijalnog poretka na Bliskom istoku. Ovo se podupire i Nixonovom doktrinom koja je favorizovala oslanjanje na regionalne sile umjesto direktne intervencije, jer ih je nakon Vijetnama bilo teže opravdati. Izrael je tokom 1970-ih i 1980-ih dokazao svoju stratešku vrijednost, tokom sukoba u Jordanu i nakon povlačenja SAD iz Libana, što je znatno povećalo američku vojnu pomoć. Uprkos povremenim nesuglasicama, poput izraelske aneksije Golanske visoravni, saradnja se postepeno produbljivala kroz prepoznavanje Izraela kao ključnog vojnog partnera, uspostavljanje vojnih baza, zajedničke vježbe i razmjenu obavještajnih podataka. Tokom Hladnog rata, oslanjali su se na izraelske podatke o sovjetskom oružju, dok je razaranje CIA-ine stanice u Bejrutu 1983. dodatno povećalo oslanjanje na izraelske obavještajne izvore.
Izrael je značajan proizvođač naoružanja: oko 700 firmi u vojno-industrijskom sektoru, od čega 80% proizvodnje ide na izvoz. Lista učešća u svjetskim konfliktima je ogromna: od ’60-ih se izvozi oružje širom Afrike, od Demokratske republike Kongo do Portugala u njegovim kolonijalnim ratovima, a ’70-ih i ’80-ih se naoružavaju FNLA i UNITA u građanskom ratu u Angoli i pruža se pomoć Južnoj Africi u razvoju nuklearnog oružja. Nakon ratova s Arapima 1973. i pogoršanja odnosa s afričkim državama, prodaja se premiješta u Latinsku Ameriku: El Salvador 1972., Argentina i „prljavi rat“ (1974.-1983.), Čile za vrijeme CIA hunte 1973.-1990., diktator Nikaragve Anastasio Somoza itd. Nakon Hladnog , Izrael učestvuju u sukobima u Azerbejdzanu, Južnom Sudanu, Ruandi, kao u Mianmaru. Takođe, Izrael je drugi najveći snabdjevač oružja Kine. „U periodu 2012–2018. Izrael je bio deseti najveći svjetski izvoznik oružja, s prosječnom godišnjom prodajom od gotovo 7 milijardi dolara.“ 10Isto, str. 203.
Nakon 11. septembra, saradnja u antiterorizmu i unutrašnjoj sigurnosti produbila se kroz zajedničke operacije poput likvidacije Imada Mughniyja i sajber napada Stuxneta, kroz intenzivnu razmjenu obavještajnih podataka i razvoj tehnologija za kontrolu masa te nadzor granica. Izrael je izgradio snažan sektor unutrašnje sigurnosti koji izvozi obuke i opremu policijama i vojnim snagama širom svijeta, a hiljade američkih policajaca i specijalaca treniralo je u izraelskim antiterorističkim centrima − od poligona Baladia do seminara koje organizuju ADL i JINSA. Takve aktivnosti su dovele do prilagođavanja američkih vojnih i policijskih taktičkih doktrina iskustvima izraelskih snaga u urbanim sukobima.
Izrael je ključni partner Silicijske doline i najveći trgovinski saveznik SAD-a na Bliskom istoku, s desetinama startupa na NASDAQ‑u i velikim investicijama tehnoloških divova poput Intela, Microsofta i Hewlett‑Packarda u istraživanje i razvoj. Ova uska veza obuhvata saradnju u naprednoj tehnologiji autonomnih vozila, kibernetičkoj sigurnosti i biometriji, dok tradicionalne industrije poput proizvodnje odjeće ostvaruju značajne ugovore s američkim brendovima.
Također, Izrael zauzima važno mjesto u američkoj politici zahvaljujući snažnom uticaju donatora, lobista i političkih savezništava unutar obje stranke. Iako Republikanci podržavaju Izrael iz vjerskih razloga, a Demokrate kroz istorijsku obavezu prema jevrejskoj zajednici, zajednički im je kontinuitet pro-izraelske politike. Američka strategija prema Bliskom istoku temelji se na očuvanju imperijalne moći kroz kontrolu resursa i oslanjanje na Izrael kao ključnog saveznika. I bez obzira na to što su američki predsjednici prepoznavali da izraelska politika prema Palestincima izaziva nestabilnost, smatrali su da
„niko drugi u regiji ne može ponuditi kombinaciju tehničkih, obavještajnih i vojnih kapaciteta; mrežu osobnih, poslovnih i institucionalnih veza; te nesmanjenu naklonost američkoj hegemoniji koju Izrael pruža — Saudijska Arabija je tek daleko drugi izbor.“11Isto, str. 213.
Tokom Hladnog rata, borbe protiv terorizma i u savremenim geopolitičkim izazovima, Izrael je ostao centralni partner u američkoj imperijalnoj viziji, bez obzira na visoke troškove tog savezništava.
U jedanaestom poglavlju Posljedice kolonijalizma na okupiranim palestinskim teritorijama autorka Samia Al-Botmeh analizira uticaj kolonijalizma i okupacije na Zapadnoj obali i Gazi. U središtu je tvrdnja da kolonijalizam nije završen napuštanjem formalne vlasti, već se nastavlja kroz režime kontrole i integraciju okupiranih teritorija u izraelsku ekonomiju. Autorka analizira i ulogu međunarodne pomoći i struktura poput Pariskog protokola, koji je institucionalizovao palestinsku zavisnost. Ukazuje se i na to kako je međunarodna zajednica doprinijela normalizaciji okupacije kroz okvir „razvoja“, dok su istinske strukturalne prepreke ostajale netaknute.
Do 1967. godine Zapadna obala je pod Jordanom i predstavlja 50% populacije. Uz relativno male investicije, pretežno u turizam, ekonomija je ostala nerazvijena, sa malim industrijskim rastom. Gaza, preopterećena izbjeglicama nakon Nakbe pod okupacijom je Egipta, i uz mala ulaganja egipatskih vlasti postala je zavisna i oslonjena na stranu pomoć i aktivnosti UNRWA. Nakon što je Izrael 1967. godine okupirao Zapadnu obalu i Pojas Gaze, uspostavio je potpunu kontrolu nad tim teritorijama, uključujući resurse, ekonomsku politiku i svakodnevni život. Uvedene su mjere koje su ozbiljno ograničile razvoj palestinske ekonomije, proizvodnja je opala, trgovina je usmjerena gotovo isključivo na izraelsko tržište, a pristup zemlji i vodi je strogo kontrolisan. Izrael je nametnuo ekonomske propise koji su onemogućili samostalan razvoj: sve poslovne aktivnosti zahtijevale su dozvole, banke su zatvorene, fiskalna i monetarna politika je oduzeta, a trgovinski režim je jednostrano prilagođen izraelskim interesima. Palestinski radnici masovno su ulazili na izraelsko tržište zbog viših plata i domaće nezaposlenosti, dok su obrazovaniji radnici emigrirali u naftom bogate arapske zemlje i SAD. Doznake iz inostranstva i prihodi iz Izraela poboljšali su životni standard, ali nisu ulagani u proizvodne sektore. Umjesto toga, potrošnja je rasla, a privreda je postajala sve više zavisna od vanjskih izvora.
Politička ekonomija Zapadne obale i Pojasa Gaze nakon potpisivanja Sporazuma iz Osla obilježena je nizom duboko povezanih faktora. Ključni među njima bio je sâm mirovni proces i institucionalni okvir koji su ovi sporazumi uspostavili. Iako su stvorili Palestinsku upravu i dali joj ograničene ovlasti u gusto naseljenim područjima, najvažniji aspekti suvereniteta − poput kontrole nad zemljištem, vodom, granicama i resursima − ostali su u izraelskim rukama. Rezultat toga bili su teritorijalna fragmentacija, ograničen razvoj i nepostojanje stvarne ekonomske samostalnosti.
Ova kontrola dodatno je učvršćena izraelskom politikom zatvaranja teritorija, koja je ograničila kretanje ljudi i robe kako unutar palestinskih područja, tako i prema Izraelu. Time je ekonomska aktivnost paralizovana, a društveni prostor dodatno iscjepkan. Dodatni udarac došao je s izgradnjom aparthejdskog zida, koji ne samo da je izolovao desetine zajednica od njihove obradive zemlje, već je i de facto anektirao dio teritorije Zapadne obale. Situacija je pogoršana i političkom podjelom između Fataha i Hamasa, pri čemu je Gaza podvrgnuta teškoj blokadi, međunarodnoj izolaciji i višestrukim izraelskim vojnim napadima, što je imalo katastrofalne posljedice po stanovništvo i privredu.
Konačno, pokušaj Palestinske uprave da kroz neoliberalne politike i izgradnju institucija stekne međunarodni legitimitet kao buduća država nije rezultirao stvarnom suverenošću. Oslanjanje na tržišne reforme i sigurnosnu saradnju s Izraelom dovelo je do suzbijanja otpora. Kao reakcija, među Palestincima se javlja snažniji fokus na oblike nenasilnog otpora, uključujući BDS pokret, s ciljem jačanja unutrašnje ekonomije i političke borbe. Ekonomski odnosi između Izraela i Palestinskih teritorija nakon Sporazuma iz Osla učvrstili su palestinsku zavisnost od Izraela. Iako su formalizovani neki elementi slobodne trgovine i otvorene mogućnosti saradnje s arapskim državama, stvarna trgovina ostala je minimalna, a Izrael je ostao dominantni partner (čineći 89% palestinskog izvoza, a 74% uvoza je dolazilo iz Izraela). Palestinska ekonomija je i dalje u velikoj mjeri oslonjena na izraelske resurse i infrastrukturu, uključujući osnovne usluge poput struje i goriva. Finansijski sektor se ponovo razvio, ali je ostao ograničen nedostatkom monetarne suverenosti i stalnim izraelskim kontrolama, koje su pogoršavale pristup kapitalu. I fiskalna politika dodatno potvrđuje zavisnost, jer Izrael kontroliše značajan dio palestinskih javnih prihoda i koristi ih kao sredstvo političkog pritiska.
Nakon mirovnih sporazuma iz Osla, palestinska ekonomija prošla je kroz četiri faze: rast (1994–1999), razaranje (2000–2002), relativni oporavak (2003–2007) i fluktuacije (2008–2017). Iako je u početku zabilježen optimizam i rast, izraelske vojne operacije, blokade i ograničenja tokom Druge intifade izazvale su ozbiljan pad privrede. Oporavak se oslanjao na stranu pomoć, ali je ekonomska osnova oslabila, proizvodni sektori su se smanjili, a nezaposlenost i siromaštvo porasli, naročito u Gazi. Ogromna strana pomoć održavala je sistem, ali je stvorila zavisnost i nije promijenila kolonijalne odnose: nejednakost je rasla, a standard života opadao.
Palestinska ekonomija je, dakle, nakon Osla ostala u položaju kolonizovane privrede zavisna od Izraela i međunarodne pomoći. Iako je bilo perioda prividnog rasta, stvarni proizvodni kapaciteti su oslabljeni, što je dovelo do pogoršanja životnog standarda, nezaposlenosti i ekonomske nestabilnosti. Umjesto da donese samostalnost, okvir iz Osla je zapravo učvrstio ekonomsku i druge zavisnosti.
***
U nekoliko kratkih tekstova, dakako, nije moguće iscrpiti sve da bi se u užem smislu razjasnila politička ekonomija, a naročito da bi se razumjela šira i složena istorija tako velikog prostora kao što je MENA. U ovom zborniku nedostaju posebna poglavlja o Sudanu, Libiji, Jemenu, Jordanu, Iranu, Turskoj, pa i Avganistanu. Takođe, ne iznosi se detaljnija analiza organizacija koje aktivno učestvuju u otporu represivnim državama i kapitalističkoj reprodukciji u svim njenim fazama. Radnički štrajkovi, protesti protiv rodnih i drugih nejednakosti, organizacije civilnog društva itsl. su društveni akteri koje ne možemo zaobići ukoliko nam je stalo do toga da razumijemo previranja, kao i emancipatorne potencijale koji tinjaju u društvima ove regije.
Naime, zadatak knjige se može razumjeti kao uvod u dalekosežnija istraživanja. Knjiga potvrđuje da je politička ekonomija MENA regije neprestano oblikovana i preoblikovana složenim, globalno, regionalno i lokalno uslovljenim procesima akumulacije kapitala, proizvodnje viška vrijednosti i izgradnje hegemonije – procesima koji se ne mogu svesti na jedinstvene istorijske modele ili teleološke narative o preciznom sukcesivnom prelaženju iz „tradicionalnog“ u „moderno“, odnosno njihovim nemogućnostima. Hegemonija znanja, institucionalizovana kroz ekspertske mreže, međunarodne financijske institucije i udruženja stručnjaka, nametnula je dominantne narative „razvoja i stabilnosti“. Ova studija nas, međutim, podsjeća da je nužno kontinuirano propitivati i dekonstruisati ove narative, otkrivajući antagonizme i otpor kojim se osporava status quo – od protesta Arapskog proljeća do savremenih mobilizacija radnika, ekoloških i drugih pokreta.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2025. godinu.
