Solidarnost kao tkivo revolucionarne politike
U podrobnijoj historijskoj i kritičkoj analizi pojma solidarnosti, autorica pokazuje kako je on u neoliberalnom kapitalističkom kontekstu izgubio svoje političko i klasno uporište te se pretvorio u moralnu gestu i afektivni digitalni refleks lišen stvarne subverzivne moći. Polazeći od razmatranja načina na koje su empatija i moral zamijenili političku organizaciju, tekst razotkriva kako se solidarnost sve češće svodi na individualni (ili kolektivni) čin suosjećanja, umjesto da djeluje kao kolektivna praksa otpora. Autorica pritom poziva na ponovno promišljanje solidarnosti kao istinski političke kategorije – ne kao emocionalnog odgovora na nepravdu, nego kao materijalne strategije zajedničke borbe protiv eksploatacije, nasilja i nejednakosti. U te svrhe se propituju i neki od načina organiziranja, poput uzajamne pomoći, direktne akcije i političke edukacije, koji se temeljno razlikuju od angažmana civilnog sektora, kulturnih ratova i influensinga.
U ljeto 2025., na internet mrežama se roje iskazi solidarnosti uz Palestinu. Iskazi su nabijeni emocijama tuge, ljutnje, besa, saosećanja, nemoći… Jer preplavljujuće su slike gladnih ljudi, dece i odraslih ispod ruševina, ljudi prinuđenih na pogibeljnu gimnastiku između dronova, bombi i metaka dok trče na punktove tzv. humanitarne pomoći ne bi li se dokopali nešto hrane. Genocid se odvija pred očima svijeta, zvukovi i scene su na internetu. Kontinuirani hrabri pokušaji da se probije obruč i donese hrana u Gazu propadaju, ljudi koji su plovili na flotilama se presreću, zatvaraju, maltretiraju, deportuju. Ranijih godina su ih i ubijali. Mase koje su hodale i koristile kopnena prevozna sredstva su zaustavljene u Egiptu. Korporativni mediji izveštavaju kao da su u pitanju brojevi, a ne životi, ponavljajući cionistički rečnik: Hamas su teroristi, ratni zatvorenici su taoci, kolonijalna tvorevina aparthejda je država, genocidna mašinerija je demokratija, svaki pokazatelj solidarnosti je antisemitizam, uz svaku podršku ide „ali‟… Ipak, podrška je sve veća. Masovni protesti diljem svijeta se, uprkos policijskoj i državnoj torturi, šire.
Iskazi sve više cirkuliraju i na internetu. Aktivisti i aktivistkinje organizuju benefit događaje, dobrotvorne akcije i mirne marševe, štampaju flajere, majice, cegere, a ostali pokazuju da podržavaju. Kažu i pišu stojimo uz.., ili čvrsto stojimo uz…, nižu solidarne objave i postove, izražavaju simpatiju za one koje humaniziraju kao žrtve (ali često ne za one koji se tako ne prikazuju)1 O problematici uokviravanja ljudskosti u diskursu žrtve, te o tome kako su palestinski_e borci_kinje − ne bi li pridobili pažnju zapadnjaka − primorani da dokazuju svoju ljudskost kroz sanitarizovan narativ u kojem se predstavljaju kao žrtve, videti u: Mohammed el-Kurd, Perfect Victims: And the Politics of Appeal, Haymarket Books, 2025., pokazuju empatiju za etnocentrično, nacionalno ili drugačije normirane grupe, izražavaju emocije, nešto doniraju, pročitaju poeziju, nešto odsviraju, snime video, izloguju se i tu se solidarnost završava. Sve te slike i riječi na internet mreži, i mnogo toga drugoga, imenuju se solidarnošću. Postoji inflacija riječi: gotovo svaki čin i iskaz nekog oblika podrške se naziva solidarnošću. Postoji grozničavo kruženje riječi: do te mere da uopšte nije jasno šta je solidarnost, može li se promišljati i, ključno, kakve veze ima s politikom.
U atmosferi sveopšte psihologizacije, solidarnost se najčešće opisuje kao empatija. Smatra se da je dovoljno da smo empatični da bismo bili solidarni. No, jesu li emocije politika? Mogu li se emocije doslovno poistovetiti s politikom? I kako ćemo znati da li neko zaista saosjeća? Pa i ako oseća empatiju, je li to dovoljno za masovno organiziranje i mobiliziranje društvenih pokreta? Dakako, guranje emocija isključivo u kutiju psihologije bi također valjalo kritikovati, i u najboljim analizama to se i propituje.
Sara Ahmed piše o kulturnoj politici emocija2Sara Ahmed, Kulturna politika emocija, Fraktura, Zagreb, 2020. i ne istražuje ih kao subjektivnu unutrašnjost, već u situaciji, u cirkulaciji objekata. Umesto pretpostavljanja koherentnog i prozirnog subjekta, kao tobožnjeg nosioca različitih emocija, ona se usredsređuje na modele emocionalnih ili afektivnih ekonomija, odnosno na društvenost emocija. Pokazuje kako emocije nisu datosti u pojedinačnom ili društvenom polju, već uključuju različita kretanja, proizvode površine i granice, u lepljivom su odnosu. Moguće je, dakle, da se emocije lepe za različite aspekte iskustva, pa i za političko. Emocije jesu u složenom odnosu sa politikom. Pa tako i diskursi o empatiji uključuju složene odnose moći, ali sâma empatičnost nije dovoljna za političko organizovanje i delovanje.
Slično bi se moglo reći i za etičke aspekte: nije dovoljno da smo moralni da bismo se bavili politikom (iako su etika i politika također isprepletene). Moglo bi se reći da su etičke solidarne spone – u smislu brige, moralnih obaveza i deljenja resursa − oduvijek postojale u različitim zajednicama, od najužih kolektiva zasnovanih na srodstvu preko zajednica u sferi rada do zajednica koje nastanjuju isto mesto ili dele religijski identitet. Primjerice, postojale su kooperativne prakse u seljačkim zajednicama, u susedstvima, u hrišćanskim bratstvima ili u krugovima zanatlija, koje su omogućavale lakše preživljavanje, nošenje s prirodnim nepogodama i brojnim drugim životnim problemima.
Međutim, ako nam je stalo da solidarnost mislimo i praktikujemo kao politiku, onda se solidarnost ne može jednostavno poistovetiti niti sa empatijom niti s moralnom obavezom. Poziv na saosećanje nije poziv na političku akciju. Poziv na moralnu obavezu također nije poziv na kolektivno mobiliziranje radi političkog delovanja. Emocije i moralna osećanja jesu neka vrsta delovanja, u smislu orijentacije i usmeravanja, ali nisu političko organizovanje. Stoga nisu dovoljni za akciju koja je politički transformativna niti za učenje kako da solidarno živimo jedni s drugima u nebliskim kolektivima.
Mediji i internet mreže debelo učestvuju u psihologizaciji i moralizaciji solidarnosti. Solidarnost se u medijskom diskursu uobličava kao odmicanje od politike, odnosno proizvodnja emocija i afekata koji kruže u iskazima upravo je korak u depolitizaciji. Ako je dovoljno da samo iskazujemo solidarnost, da klikćemo na mrežama da nešto podržavamo, da stojimo na mirnim protestima i pokazujemo kako saosjećamo, onda je to udaljavanje od politike i praksi koje bi zaista dovele opresivne sisteme u pitanje. Borba se, u mejnstrim medijima, najčešće prikazuje bez političkog naboja. Medijsko uokviravanje ljudi koji se odupiru imperijalističkim dinamikama se pre oblikuje kao ljudskopravaški poziv na empatiju, ali ne i kao poziv na političko organizovanje. Solidarnost kao politika bi ipak morala imati veze sa masovnim organizovanjem, a ne sa psihama, emocijama, internetskim mrežama, influensingom, aktivizmom koji je više samooizražavanje nego realna politika.
Ako je solidarnost usidrena u politiku, onda je drugo važno pitanje i kakva je to politika. Politički pojmovi nemaju jasnoću i određenost naučnih pojmova, često su deskriptivni, obuhvataju previše toga, višeznačni su. Ali to ne znači da ne postoji mišljenje politike − sâmoj politici inherentno mišljenje i promišljanje – i da se solidarnost nije istorijski teoretizirala. Najlakše bi bilo reći da solidarnost nije stvar analize nego prakse, pa je i ne treba propitivati. Peter Gelderloos ukazuje na to kako internacionalna ljevica često ne uspeva da prevaziđe pojednostavljene polemike, čak i u slučaju kada je solidarnost pitanje života i smrti (kao u primerima policijske brutalnosti, torture, izručenja). Trezvene analize i rasprave o kompleksnostima otpora su dio borbe, a (samo)kritika bi trebalo da bude njezin kiseonik.
„Revolucionarni pokreti koji ne razmatraju iskreno vlastite slabosti, sami sebe osuđuju na neuspeh. A kada pokret ne razvija relevantne odgovore na situaciju rastuće bede i eksploatacije, kada izda snove koji su ga uopšte pokrenuli, on utire put desnici koja se vraća s osvetom.
Možemo bolje od toga. Da bismo proširili učinkovitu solidarnost, moramo prepoznati neka načela i obrasce koji će nam pomoći da to postignemo.‟3 Peter Gelderloos, International solidarity when things are not black and white, januar 2020. Dostupno na: https://roarmag.org/essays/international-solidarity-gelderloos/
Svakako, solidarnost jeste praksa, kao što je i politika određena praksa. Ipak bi valjalo misliti i propitivati o kakvoj politici solidarnosti je reč, jer: solidarni su fašisti među sobom; ksenofobi svih boja; u nekim domaćinstvima gde posluga živi sa gazdama također postoji osećaj solidarnog zajedništva; solidarni mogu biti i mafijaši među sobom, kao i brojne druge grupe koje počivaju na odnosima dominacije, lojalnosti i isključivanja. Konzervativne zajednice pretpostavljaju solidarnost kao organsku sponu između članova zajednice, na primjer u porodici. Solidarnost u porodičnim i familijarnim dinamikama također počiva na hijerarhijama (starosnim, rodnim, cis-heteroseksualnim, vlasničkim) i odnosima nejednakosti. Stoga nije čudno što takve zajednice (nesolidarno) isključuju one koji se ne uklapaju u podrazumevajuće odnose, često ih opresiraju, vrše nasilje, nastoje ih disciplinirati i normalizirati. U nijansiranijim propitivanjima, valjalo bi razlikovati saradnju i solidarnost, te lojalnost i solidarnost, kao i druge načine povezivanja.
Solidarnost sama po sebi nije neprikosnovena vrednost, već zavisi od ideološkog, političkog, istorijskog, ali i strukturalnog konteksta u kojem je. Ona počiva na različitim temeljima, vrijednostima, ciljevima, stupnju kolektivnosti. Primjerice, solidarnost se može graditi u manjim ili većim zajednicama, na temelju zajedničkog interesa, deljenja političke ideologije ili religijske pripadnosti, na temelju straha i nesigurnosti, ciljevi mogu biti stvaranje klasne svijesti, osnaživanje osećaja zajedničkosti, ostvarivanje božje volje, ostvarivanje interesa, zaštita od neprijatelja itd. Postoji istorija pojma solidarnosti. Postoje različite društvene prakse i politike solidarnosti. Ako mislimo solidarnost kao revolucionarnu politiku, onda nije svejedno kako se politički orijentiramo, koje političke ideologije nas određuju, te kako razlikujemo naše prakse i ideje solidarnosti od onih koji cirkuliraju u političkoj retorici i obmanama neprijatelja.
*
Ideja solidarnosti je središnja tema prilično različitih intelektualnih, političkih i etičkih tradicija. Sâm fenomen solidarnih praksi, recipročne pomoći, brige i deljenja postojao je pre nego što je nastao termin solidarnost, a on se pojavio u Francuskoj u 16. veku u sferi prava.4 „Francuski pravnici su već u šesnaestom veku koristili izraz solidarité, referirajući se na zajedničku odgovornost za dugove koje je napravio jedan od članova grupe. Taj je pojam uključen u čuveni Napoleonov pravni zakonik, Code Civil, 1804. godine. Čini se da je transformacija pravnog koncepta solidarnosti u politički koncept započela u drugoj polovini osamnaestog veka.‟ Steinar Stjernø, Solidarity in Europe. The History of an Idea. Cambridge University Press, New York, 2004, str. 27. Politički koncept solidarnosti se, pak, gradi u drugoj polovini 18. veka, posebice u toku Francuske revolucije i u bliskosti s pojmom bratstva (fraternité).
Istražujući istoriju ideje i koncepta, kao i političkih tradicija solidarnosti, Stjerno [Steinar Stjernø] je određuje kao spremnost deljenja resursa sa drugima, kao praksu ličnog doprinosa onima koji se bore ili su u nevolji, ili pak putem oporezivanja i preraspodele koju organizuje država. „To nije stav koji je usko utemeljen na vlastitom interesu. Sopstvo i njegove identifikacije ovde se značajno proširuju, a politički altruizam dolazi do izražaja. Solidarnost podrazumeva spremnost na kolektivno delovanje i volju za institucionalizacijom tog kolektivnog delovanja uspostavljanjem prava i građanstva.‟5 Isto, str. 2. On solidarnost misli kao rezultat kombinovanih ekonomskih, političkih i ideoloških struktura, te više u socijaldemokratskom okviru. Stjernova istraživanja se usredsređuju na pojavljivanje koncepta solidarnosti u teorijskom i političkom ruhu u osam evropskih zemalja: Francuska, Italija, Španija, Ujedinjeno Kraljevstvo, Nemačka, Norveška, Švedska i Danska. Tvrdi da se savremeni oblici solidarnosti oblikuju prije svega u tri diskursa: u akademskom diskursu društvenih naučnika i socijalnih filozofa, u političkom i teorijskom diskursu marksističke, socijalističke i socijaldemokratske literature, te u hrišćanskom diskursu socijalne etike.
Pored teorijskog razlučivanja, njegovo istraživanje se mahom empirijski usmerava na partijske političke programe i platforme koje su solidarnost proglasile temeljnom vrednošću, odnosno na to kako je ideja solidarnosti figurirala u socijaldemokratiji i hrišćanskoj demokratiji 20. veka, a isključuje liberalne i konzervativne partije (koje ili nisu razvijale koncept solidarnosti ili nije bio toliko uticajan). Izuzetak u ovoj analizi je osvrt na dve međuratne fašističke partije koje jesu imale (antisocijalističku) ideju solidarnosti: prikazanu kao organsku, emocionalnu, nacionalnu, rasnu, oblikovanu državom, te kao harmonično savezništvo između klasa. Fašistički koncept solidarnosti je agresivno isključivao zajednice poput romskih i jevrejskih, homoseksualce i osobe s invaliditetom.
U društvenoj teoriji 19. veka solidarnost konceptualiziraju francuski utopisti, društveni filozofi i sociolozi (Šarl Furije [Charles Fourier], Pjer Leru [Pierre Leroux], Ipolit Reno [Hippolyte Renaud], Ogist Kont [Auguste Comte], Emil Dirkem [Émile Durkheim]) koji nastoje da reflektuju o odnosima društvene kohezije i individualne slobode. Koncept solidarnosti je u bliskoj vezi sa idejama prijateljstva, bratstva, ljubavi, te republikanskim idejama o revoluciji. Nakon evropskih revolucija 1848, solidarnost se sve više kristalizira kao politički koncept. Ona nije bila vezana samo za socijalistički utopizam i radikalne pamfletiste, već i za tzv. srednjeklasni solidarizam, kao ’treći put’ između liberalizma i socijalizma koji je zasnovan na korporativizmu i klasnom savezu, kako je to uobličio francuski državnik Leon Buržua [Léon Bourgeois]. I Dirkem odbija klasni sukob i temelji model organske solidarnosti modernih društava − za razliku od predindustrijskih društava koja počivaju na mehaničkoj solidarnosti − na podeli rada i savezu profesija ujedinjenih u javnu instituciju. Moralnost je, po njemu, izvor solidarnosti, dok je emocije pojačavaju. U nemačkoj sociološkoj misli, promišljanje solidarnosti se vezuje i za Maksa Vebera [Max Weber]. Sâm pojam on koristi oskudno i nesistematski, a tvrdi da se solidarnost zasniva na različitim izvorima: interes, čast, dužnosti, norme. Solidarnost se ispoljava kroz recipročna očekivanja u zajednici (Gemeinschaft) i na prihvatanju poretka i autoriteta u društvu (Gesellschaft), gradeći drugačije načine povezivanja i socijaliziranja (Vergemeinschaftung i Vergesellschaftung).
U Nemačkoj je konceptualizacija solidarnosti u 19. veku prije svega vezana za marksističku misao i refleksije o solidarnim praksama unutar radničke klase, odnosno o klasnoj solidarnosti. Odatle se razgranava socijalistička tradicija mišljenja solidarnosti. Za razliku od klasične sociološke misli, u marksističkoj i socijalističkoj teoriji su koncepcije solidarnosti ukotvljene u praksu, odnosno teorijski doprinosi su dio politike i borbe radničkog pokreta. Zanimljivo je da Marks i Engels ne koriste pojam solidarnosti sistematski već retko, uglavnom u govorima i pismima koja se adresiraju radničkim savezima, i u sprezi sa pojmovima zajednica, udruženje i jedinstvo. Marks je koristio i pojam bratstvo, ali također retko i više agitatorski, jer je smatrao da je pojam apstraktan, sentimentalan, da briše klasni sukob i zamračuje klasni interes. Ideju solidarnosti povezuje s pojmom klasnog jedinstva, odnosno onime što će kasnije biti imenovamo klasnom solidarnošću. Razlučivao je ideju zajednice u komunizmu, koja će po njegovom mišljenju biti istinska solidarna zajednica i jedina u kojoj će individua zaista biti slobodna, od iluzorne zajednice u društvu koje se temelji na privatnom vlasništvu nad sredstvima za proizvodnju.
Bez obzira na to što Marks nije sistematski analizirao koncept solidarnosti, Stjerno tvrdi da je njegov doprinos u tome što je razvio dve teorije: „Prva je koncepcija odnosa između društvene strukture i solidarnosti – solidarnost zavisi od specifičnih ekonomskih i društvenih struktura. Druga je da je solidarnost rezultat specifičnog oblika političke prakse‟.6Isto, str. 46, 47. Kao politički koncept, solidarnost se pojavljuje u statutima koje je Marks pisao za Prvu Internacionalu.
Karl Kaucki [Kautsky] je ekstenzivnije razvio koncept solidarnosti. Mislio je solidarnost kao osećaj koji se nužno razvija unutar radničke klase, zbog uslova koje radnice i radnici dele. Kako se kapitalistički odnosi razvijaju, tako se osećaj solidarnosti širi i obuhvata sve koji zarađuju, zanatlije i, u nekim slučajevima, seljake. Nakon Kauckog, socijalistička teorija se račva na socijaldemokratsku (koja će razviti ovo Kauckijevo bojažljivo proširenje solidarnosti na druge slojeve) i lenjinističku (koja će razvijati ideju solidarnosti radničke klase).
Ideja solidarnosti se nastavlja u socijaldemokratskoj misli više kroz etički, ali i revizionistički okvir (Eduard Bernštajn [Bernstein]), nego kroz strukturno objašnjenje. Prema Bernštajnu, solidarnost je osećanje, ideja i etička posvećenost, snažna kohezivna sila koja se praktikuje, ali smatra da je potreban i uvid da je solidarnost nužna. Ovaj koncept solidarnosti je ipak mnogo bliži Dirkemovom nego Marksovom, jer prevashodno ističe vrijednosti, te odnos individue i kolektiva. U austromarksizmu, Maks [Max] Adler je također govorio o solidarnosti. Sam Lenjin − na tragu odbacivanja moralnosti kao buržoaske ideologije i odbijanja da se teorija zasniva na afektivnim i mutnim terminima − nije toliko bio okupiran konceptom solidarnosti, već političkim ujedinjenjem radničke klase. Koncept solidarnosti se mnogo snažnije razvija u anarhističkim strujama (Bakunjin [Mikhail Bakunin], Kropotkin [Pyotr Kropotkin]), nego u lenjinovskoj vizuri (gde se više govori o radničkom jedinstvu nego o solidarnosti), ali su neki kasniji lenjinisti ipak teoretizirali o solidarnosti (Gramši [Antonio Gramsci], Lukač [György Lukács], Mao Cedung [Zedong]).
Hrišćanska tradicija mišljenja solidarnosti, pak, razvija se tokom 20. veka, posebno katolička, a u nešto manjem obimu i protestantska. Dugo odbijajući ideju solidarnosti koja je proizilazila iz socijalizma i radničkog pokreta, te koja je figurirala uz ideje klasnog sukoba i političke agitacije, hrišćanska preinačena koncepcija solidarnosti se pojavljuje kao pojam koji gubi revolucionarnu oštricu (u enciklikama pape Jovana XXIII, pape Pavla VI i pape Jovana Pavla II). Katolička koncepcija solidarnosti se usredsređuje na porodicu kao temeljnu solidarnu grupu, te na društvenu integraciju u industrijsko društvo i smanjenje siromaštva, ali ne na prevazilaženje kapitalizma. Situacija u tzv. Trećem svetu također potpiruje papske diskurse o solidarnosti, ali više iz humanitarističkog okvira. Brojne prakse solidarnosti u hrišćanskom i religijskom polju bi se prije mogle odrediti kao karitativne i dobrotvorne (charity) nego kao solidarne. Čak i onda kada se nastoji na tome da se transcendira individualna dobrotvornost, primjerice insistiranjem na dužnostima da se bogati oslobode viškova i da daju siromašnijima, političko-ekonomski poredak se ipak ne dovodi u pitanje na takav način da bi se ukinulo klasno društvo.
Važnu distinkciju u konceptualiziranju solidarnosti Stjerno vidi u razlikovanju teorija koje solidarnost misle kao norme i vrijednosti koje doprinose društvenoj integraciji (Kont, Dirkem) od teorija koje solidarnost misle kao interpersonalni odnos između članova određenih grupa (Leru, Marks, marksizmi, socijalizmi, Veber). Kako pak određene grupe nastaju i šta je ono lepljivo što ih povezuje − da li nešto afektivno, emocionalno, etička obaveza, racionalno ostvarivanje sopstvenih interesa ili mešavina kriterijuma − nadalje razlikuje ove konceptualizacije. Nije uvijek jasno šta je temelj solidarnosti, primjerice u Veberovom promišljanju, a također se razlikuje i opseg inkluzivnosti u ovim teorijama, kao i stupanj kolektivnosti, odnošenje individualnih sloboda i kolektivnih zahteva. Stjerno ipak ne propituje revolucionarnu teksturu kao ono suštinsko solidarnih politika.
Ideja solidarnosti se, dakle, kao koncept u društvenoj i političkoj teoriji promišlja od 19. veka, a kao politika figurira u različitim tradicijama: socijalizmu, radničkom pokretu, socijaldemokratiji, hrišćanskoj demokratiji, nacionalnim pokretima, konzervativnim i desnim političkim strujama, fašizmu, pa čak i u liberalizmu, a od druge polovine 20. veka u ljudskopravaškim i drugim društvenim pokretima (feminističkim, LGBTIQ+, antirasističkim). Iz različitih političkih tradicija i partija, ali posebno iz socijaldemokratije koja je odbacila socijalizam kao cilj solidarnosti, politika solidarnosti se utkala i u izgradnju države blagostanja (welfare state).
Kako su, umesto socijalizma i komunističkog horizonta, ciljevi postali reforme i poboljšanja unutar postojećeg sistema, tako su politike socijalne sigurnosti – prije svega penzioni i zdravstveni sistemi – sve više počivali na institucionalizovanim politikama solidarnosti. Kada se solidarnost teoretizira u socijaldemokratskim platformama, posebice od druge polovine 20. veka, to se događa paralelno sa deradikalizacijom političkih programa. Imajući u vidu da postoje razlike i unutar socijaldemokratije, ipak se mogu izdvojiti neke karakteristike: sve više se skreće u ljudskopravaško razumevanje solidarnosti kao spone koja povezuje sve ljude; akcenat nije na kolektivnim praksama nego na odnosu individue i kolektiva; ističu se individualne slobode i prilike za zapošljavanje u produktivističkom okviru; za razliku od klasične socijaldemokratske koncepcije solidarnosti koja se temeljila na klasnom interesu radnika_ca protiv kapitalista, produktivistička socijaldemokratska ideja solidarnosti se temelji na zajedničkom interesu radnika i poslodavaca, radi uvećanja proizvodnje; u klasičnoj socijaldemokratiji akcenat je više na etičkom nego političkom; ove koncepcije solidarnosti se, u skladu sa elektoralnim obzirima i nastojanjima da osvoje parlamentarnu većinu, vrte oko međuklasnih saveza i uključivanja identitetskih politika; neke socijaldemokratije, poput skandinavskih, vrlo brzo su uspostavile solidarnost u okvir spajanja klase i nacije; cilj nije više rušenje i transformacija poretka, već reformističko poboljšanje postojećeg sistema; ne govori se o klasnom sukobu niti o radničkoj klasi, nego o radnim ljudima, odnosno briše se ideja klase; socijaldemokratska vizija društva je često bliža dirkemovskom shvatanju društva kao (harmoničnog) organizma u kojem svako ima svoju funkciju; solidarnost u socijaldemokratiji zapravo nije antikapitalistička, niti se zamišlja kao komunistička.
*
Zanima nas, dakle, ona tradicija solidarnosti koja se vezuje uz radikalnije note politike: uz politike koje su revolucionarne, koje su nastojale i nastoje srušiti kapitalizam te izgraditi egalitarno i slobodno društvo.
Solidarnost se uvijek tiče veza, društveni je sklop kojim se ljudi na različite načine, na različitim temeljima i s različitim ciljevima povezuju. Već je koren reči, iz latinskog solidus, upućivao na celinu, celovitost, integralnost, jedinstvo (ne samo na čvrstinu). I tu je naznaka da graditi solidarnost kao politiku pretpostavlja političke društvene veze i izgradnju širih zajednica, a ne atomiziranje ljudskih bića. Međutim, to je, u izvesnom smislu, već suprotno od svega onoga što jeste kapitalizam.
U kapitalizmu je sve tako posloženo – u ekonomskom, političkom i ideološkom smislu – da se ljudima solidarnost uskraćuje. Ako uporno nastojimo biti solidarni, tu su vojni, policijski, pravni, sudski i slični državni mehanizmi koji će nas desolidarizovati, čak kriminalizovati solidarnost. To je aspekt moći nasilja. Kapitalizam također raspolaže i ideološkom moći, koja oblikuje kako mislimo i percipiramo, konstruišući pristanak, individualizam, takmičarska nastojanja, usmeravanja isključivo na vlastite kratkoročne interese. Ideologije koje dominiraju u kapitalizmu, dakle, podupiru mrvljenje solidarnosti. A tu je i kapitalistička struktura: moć proizvodnih odnosa, ekonomska prinuda koja nas žilavo tera na golo preživljavanje i potpiruje konkurentske odnose.
Kako se kapitalizam sve više učvršćivao i bogatstvo postajalo koncentrisanije, naši načini brinjenja jednih za druge su postajali sve tanji i tanji. Razorni učinci kapitalizma na solidarne prakse lokalnih zajednica, labavljenje i rastvaranje društvenih sprega, kao i trijumf liberalizma i rastućeg individualizma dovode do rasparčavanja društva. Pitanje je i je li društvo u kapitalizmu uopšte moguće, te koje je to vezivno tkivo koje nas spaja u zajednicu.
Ovde je potreban oprez, jer iz uvida u okrutnost kapitalizma mogu proizaći i konzervativne, reakcionarne i nostalgične varijacije etičke kritike kapitalizma. Dok nas zanimaju progresivni i emancipatorski pravci kritike. Zanima nas politika solidarnosti kao borba protiv postojećeg umiranja društva i zajedničkosti, ali za društvenost i zajedničkost koja neće počivati na hijerarhijama i tlačenjima. Zanima nas ekspanzivna solidarnost, odnosno političke poveznice koje daleko prevazilaze lične odnose, ali kroz zajednice koje se grade horizontalno i demokratično.
Načini organiziranja solidarnosti kao revolucionarne politike su brojni. Ako mislimo solidarnost kroz društveno-političke veze, a ne kroz splet osjećanja ili moralne stavove i ponašanja, ili kroz prijateljske ili druge veze bliskosti, onda primjer politike solidarnosti nije druženje zaposlenih u nekoj organizaciji civilnog društva, međusobno povjeravanje i odlazak na zajedničke večere, ali jeste primjer solidarne kuhinje koja pravi obroke za radnike_ce u štrajku ili žitelje neformalnih romskih naselja koji se politiziraju. Insistirati na političkom aspektu solidarnosti bi moralo imati neke kopče sa organiziranjem eksploatisanih i opresiranih masa u cilju promene društva u emancipatornijem smeru. Solidarnost kao politiku bi, dakle, valjalo misliti kao formu kolektivne akcije, kao oblik organiziranja, kao pokret za društveno-političku promjenu, a ne kao humanitarizam, kao bilo koje osjećanje povezanosti s nekom grupom, niti kao puku retoriku. Solidarnost kao revolucionarna politika je usmerena ka prevazilaženju nejednakosti, eksploatacije, imperijalnih dinamika i porobljavanja čitavih komada sveta.
Da bi se solidarnost gradila kao emancipatorna politika za najveći mogući broj ljudi, ona bi morala biti demokratična, samoorganizirana, borbena i transformativna. Njezin cilj onda ne bi bila društvena integracija, inkluzija u postojeće društvo i harmoniziranje između klasa, već rušenje sistema zasnovanog na klasnim odnosima i s tim uvezanim opresiranjima. Mnogostruki su načini organiziranja i mobiliziranja kroz smele taktike poput uzajamne pomoći, direktne akcije i radničkog organiziranja, te političke edukacije.
Uzajamna pomoć (mutual aid) je jedna od solidarnih taktika koja adresira uzroke siromaštva, eksploatacije, prinuda, nasilja i opresiranja, a čiji je suštinski motiv zadovoljenje potreba i preživljavanje. Ova vrsta pomoći se ne gradi paternalistički, „odozgo‟, s ciljem ublažavanja nedaća ali i održavanja statusa quo, već demokratično, „odozdo‟, uz participaciju svih, kao masovna mobilizacija i rasprostranjivanje solidarnosti kroz društvene pokrete, te kroz izgradnju zajedničkog razumevanja koje strukture i dinamike zaprečuju zadovoljenje potreba. Uzajamnost (mutuality) upravo ukazuje na horizontalnost odnosa: pomoć ne daju spasioci, nego smo jedni s drugima solidarni dok gradimo pokrete koji će prevazići sisteme eksploatacije i opresiranja.7Više o uzajamnoj pomoći, te posebno o razlici uzajamne pomoći od filantropskog modela pomoći (charity), videti ovde: Maja Solar, Solidarnost kao uzajamna pomoć, Slobodni Filozofski, septembar 2024. Dostupno na: https://slobodnifilozofski.com/2024/09/solidarnost-kao-uzajamna-pomoc.html Uzajamna pomoć, utoliko, nije samo oblik preživljavanja nego i oblik otpora.
Neki od primera uzajamne pomoći su: feminističke zdravstvene klinike koje pružaju besplatne ginekološke preglede i abortuse onima kojima je to potrebno; kolektivi koji organizuju čuvanje dece radničkim i siromašnim roditeljima i starateljima; komunalni projekti prehrane poput solidarnih kuhinja8 Vidi: Maja Solar, Filantropija ili solidarnost? Aktivističke kuhinje i politički potencijali. U: ”Romske zajednice u vreme krize: pomoć i(li) politika?” https://www.academia.edu/113000096/Maja_Solar_Filantropija_ili_solidarnost_Aktivisticke_kuhinje_i_politicki_potencijali Kao i: Maja Solar, Nota o solidarnosti i hrani u filmu The Old Oak https://slobodnifilozofski.com/2024/08/nota-o-solidarnosti-i-hrani-u-filmu-the-old-oak.html ; grupe podrške i pomoći onima koji su u zatvorima ili u sudskim procesuiranjima, te prevoz i druge besplatne usluge onima koji posećuju svoje bližnje u zatvorima; grupe i pokreti koji pružaju podršku i pomoć migrantima_kinjama; Montgomerski bojkot autobusa; prakse uzajamne pomoći puertorikanske leve organizacije Young Lords Party; incijative poput Crnih Pantera (tokom 1970ih) ili Hamasa (od 1980ih) koje su osnovane radi obezbeđivanja dnevnih potreba, poput hrane, odnošenja smeća, pružanje zdravstvene brige itsl, tamo gde državne strukture to onemogućuju9 Za Crne Pantere videti: Peer Illner, Disasters and Social Reproduction Crisis Response between the State and Community, Pluto Press, 2020. Za Hamas videti: Ilan Pappe, Deset mitova o Izraelu, Dialogos, Tuzla, 2021. ; samoorganizirane inicijative za pomoć nakon uragana Katrina 2005; inicijativa The Sameer Project koja distribuira vodu, hranu, šatore i ostalo ljudima u Gazi u vreme genocida… Uzajmna pomoć je usmerena oko potreba onih koji su eksploatirani, siromašni, ugroženi, porobljeni, ali tako da je njezin horizont oslobođenje a ne ostajanje u istom klasnom položaju.
Direktna akcija, štrajkovi, obustave rada, blokade saobraćajnica (i sličnih mesta bitnih za cirkulaciju kapitala), sabotaža, samoodbrana, kontranapad, protivnasilje, te različiti oblici radničkog i antiimperijalističkog organiziranja ključne su taktike solidarnosti koje dovode u pitanje kapitalističke odnose. Ovde se ne radi samo u zauzimanju ulica i izražavanju nezadovoljstva, radi se o tome da pobunjeni solidarni učinkovito dovode u pitanje uslove života. Sve dok je kapital glavni arbitrar naših života i dok živimo u klasnom i imperijalističkom svetu, svaki društveni pokret koji se bori za jednakost, pravdu i slobodu mora iznaći načine da se suprotstavlja kapitalu. „I zato, sve dok živimo u kapitalizmu, radnici_e moraju ostati u središtu političke strategije. Jednostavno ne postoji druga društvena sila koja ima kapacitet suprotstaviti se klasi poslodavaca i državi.‟10 Vivek Chibber, Confronting Capitalism: How the World Works and How to Change It (u poglavlju „Capitalism and Class Struggle‟), Verso, 2022. Utoliko, klasna solidarnost i načini borbe koji su usmereni na promenu sistema (a ne samo režima) ostaje temelj revolucionarnih politika solidarnosti.
Prigovor da je klasna solidarnost neinkluzivna i ograničena na samo jednu klasu – kao da je klasa jedna od identitetskih grupa (kako to zamišljaju optike klasizma), a ne strukturno društveni odnos – promašen je. Radnička klasa ili, još bolje imenovano, proletarijat, nisu samo oni koji rade u fabrikama, te samo zaposleni u formalnoj ekonomiji, već i oni koji su angažovani u socijalno-reproduktivnom sektoru, neplaćenom i potplaćenom radu, neformalna radna snaga, rezervna armija rada, podproletarizirani i razvlašćeni, oni koji preživljavaju u siromašnim susedstvima i marginaliziranim naseljima, oni koji su kriminalizirani, oni nad kojima se vrši genocid, oni koji su apsolutni višak i čiji životi nisu ožaljivi11Životi koji nisu ožaljivi su samo brojka, tijela koja se ne oplakuju i ne smatraju vrednima žalovanja. . Oni su često na klasnom dnu baš kao rasizirani, orodnjeni, ejblizirani itsl, ali to ne znači da se revolucionarna solidarnost gradi na temelju roda, rase ili psihofizičkih sposobnosti. Jer ženska solidarnost, primjerice, nije nikakva revolucionarna politika. Biti solidaran sa bilo kojim ženama na svetu, bilo kojih ideologija i klasnih mesta, briše i prekriva klasnu borbu, te ukalupljuje i cementira različita iskustva u identitete.
Graditi klasnu solidarnost ne znači da se nema u vidu da se ljudi dodatno klasno potčinjavaju i na osnovu roda (rase itd.), ali ona se ne gradi na osnovu zajedničkog identiteta nego otvara prostor za njegovo uzdrmavanje i dovođenje u pitanje.12Cinzia Arruzza, Je li solidarnost bez poistovjećivanja moguća? Dostupno na: https://slobodnifilozofski.com/2015/01/cinzia-arruzza-je-li-solidarnost-bez.html Zanimljivo je da Nensi Frejzer [Nancy Fraser] i Rahel Jegi [Jaeggi] ideale, vrednosti i principe solidarnosti, skrbi i uzajamne odgovornosti povezuju s društvenom reprodukcijom, ali ukazuju i na njihov mogući hijerarhijski i parohijalni tonalitet, te opasnosti od esencijalističkih rodnih stereotipa. Kada se sfera kućanstva označi kao utočište od okrutnosti kapitalističkih dinamika, a ta sfera je još i rodno oblikovana, onda se lako sklizne u označavanje ženskosti kao mesta skrbi, brige, solidarnosti. „Kritika koja se temelji na društveno-reproduktivnim normama solidarnosti i skrbi dvosjekli je mač: potencijalno je transformativna, ali se i lako asimilira u esencijalističke rodne stereotipe. U svom najboljem obliku, ideal zaštićene sfere kućanstva predstavljao je afirmaciju netržišnih vrijednosti, odupiranje zahtjevu kapitala za maksimumom profita. Međutim, istovremeno se definirao u kategorijama onoga čemu se suprotstavljao, kao druga strana medalje racionalnosti ‘slobodnog’ tržišta i kao opravdanje ženske zavisnosti. U konačnici je njegova kritična snaga češće bila usklađena sa sistemom, nego što ga je transformirala.‟ Nancy Fraser, Rahel Jaeggi, Kapitalizam: razgovor iz kritičke teorije, AGM Zagreb, str. 119, 120. Tako mišljena klasna solidarnost uzima u obzir opresije ali bez brisanja temeljnog klasnog sukoba, pa se gradi sa radnicama, siromašnim ženama i LGBTIQ+ osobama, sa migrantkinjama, siromašnim seks radnicama itsl, kao orodnjenim delovima proletarijata. Isto tako, gradimo inter-rasijalnu solidarnost među nižim klasama, a ne solidarnost sa crnom (nebijelom) buržoazijom. Solidarnost se gradi i sa onim etničkim i nacionalnim grupama koje su kao takve potčinjene u imperijalnim odnosima. Zato smo, primjerice, solidarni s palestinskim narodom, ali ne s ukrajinskim narodom – već s ukrajinskom i ruskom radničkom klasom.
U ideji klasne solidarnosti se ne radi o stvrdnjavanju granica između nas i njih, kao da je jedna klasa identitetska grupa koja sasvim legitimno mora postojati pored druge klasne grupe, u tobožnjoj harmoniji… Kao da se ne radi o potčinjavanjima, ekploataciji i razvlašćivanju koji su u srcu kapitalizma. Klasna solidarnost proletarijata se tiče najvećeg broja ljudi, ali klasna solidarnost proletarijata se tiče i horizonta jednakosti i slobode za sve.
Revolucionarna politika solidarnosti je, dakle, uvezana s klasnom borbom. Mora biti usidrena u radničkoj klasi. I zato brojni savremeni oblici lijevog aktivizma nisu dostatni. Male ljevičarske grupe koje su odvezane od radničke klase perpetuiraju solidarnost kao simboličku podršku, a ne kao revolucionarnu politiku. Ljevica koja se zgrušala u nevladine organizacije, kulturnjačke, studentske i slične srednjeklasne formacije civilnog sektora, zapravo ne gradi klasnu solidarnost i nije transformativna politička snaga.
„Dugoročni rezultat izolacije od radničke klase jeste da te organizacije postaju utočište za neku vrstu lifestyle politika za moralno posvećene studente i profesionalce. One članovima pružaju osećaj da su uključeni u promene, ali zbog njihovog okruženja, uključenost je vrlo individualistička i uglavnom ograničena na činove simboličke solidarnosti. Budući da stvarno organiziranje obično nije na dnevnom redu, energija nastoji da se usmerava prema unutra, ka kulturi i karakteristikama same grupe. Svako ko dođe u Sjedinjene Države iz zemlje s političkom tradicijom ne može a da se ne zapanji koliko su bučne i moralističke, ali u konačnici apolitične debate unutar ljevice. One se obično tiču jezika, individualnog identiteta, govora tela, potrošačkih navika i slično. To je prirodna posledica „ljevice“ koja zapravo postoji kao skup malih grupa ljudi u srednjoklasnom okruženju i koja nema organski način da se obuči za klasnu politiku. To je slučaj već toliko dugo da se čak i ideja o pripadnosti radničkoj klasi smatra ili staromodnom ili nepotrebnom.‟13Vivek Chibber, Confronting Capitalism: How the World Works and How to Change It (u poglavlju „Beyond Capitalism‟), Verso, 2022.
Politička edukacija je također bitna taktika solidarnosti. Ona je organizirana za mase koje uče da razumeju istoriju i strukturu sistema kojeg nastoje menjati. Ona je istovremeno i borba ne samo protiv pristupa znanju, nego i protiv pripitomljavanja znanja, peglanja istorija, revizionističkih narativa, proizvodnje lažnih vesti, kao i borba protiv brisanja kolektivne memorije14Brisanje kolektivnog sećanja je neophodni sastavni dio reprodukcije država i opresivnih sistema. „Uništavanje narodnog kapaciteta za kolektivizaciju sećanja (collectivizing memory) i za pričanje priča, nužni je strateški zadatak svakog opresivnog sistema u njegovoj reprodukciji. Da bi stvorila zavisnost, Država sistematski proizvodi novi odnos prema istoriji: zvaničnu istoriju koju pasivno primamo od stručnjaka, umesto kolektivih iskustava sa kojima možemo raspravljati i iz kojih možemo izvlačiti pouke.‟ Peter Gelderloos, They Will Beat the Memory Out of Us. Forcing Nonviolence on Forgetful Movements. PlutoPress, London, 2024, str. 39. U opresivnim sistemima koji brišu kolektivna sećanja na revolucionarne borbe veliku ulogu imaju patrijarhalne i bjelačko suprematističke strukture. . Politička edukacija se, samim time jer je politička, odnosi na mase, na dodir ideja i masa, obnavljajući vlastitu radikalnu prošlost (učimo iz istorije revolucionarnih borbi) i otvarajući promišljanje oslobodilačke budućnosti. To dakle nisu projekti organizacija civilnog društva u kojima se grupice ljudi sastaju ne bi li kopirali akademsko obrazovanje ili tobože, u nekoliko susreta, educirali siromašne, to nije ni influensing niti bilo koje isticanje individualnih figura i njihove simboličke moći, slave, uticaja, statusa i priznanja, to nije obrazovanje koje će onima koji educiraju izgraditi bilo kakvu karijeru i doneti bodove u postojećim hijerarhijama vrednovanja. Politička edukacija je često nevidljiva, uvijek je besplatna, namenjena masama ljudi koji ne mogu drugačije da si priušte obrazovanje, i politički je orijentirana na temeljnu promenu društva i oslobođenje. U političkoj edukaciji učimo istoriju nastanka proizvodnih sistema, ideoloških struktura koje ga podupiru kao i onih koje mu se opiru, učimo istoriju koja razotkriva kontinuitet borbe, učimo radikalne a ne pacifikovane istorije pokreta, učimo puno toga što mejnstrim škole i obrazovanje, kulturne industrije, Holivud i ostali pipci države brišu, fabrikuju ili revidiraju. Učimo, ali i odučavamo se od onoga što nam je nametnuto kroz obrazovanje a što normalizira postojeće društvene odnose.
Primeri političke edukacije su, recimo, smoorganizovanje palestinskih zatvorenika u izraelskim zatvorima, pre Prve Intifade, koji su učili i izučavali „sve od palestinske istorije pa do marksističke političke ekonomije, često i po osam do četrnaest sati dnevno‟.15Symbiosis Research kolektiv, Organizovanje Prve Intifade, u Zborniku tekstova o opstanku i slobodi između Jordana i Sredozemnog mora „Palestina, Izrael i moguće alternative‟, Infoteka CK13, Novi Sad, 2024, str. 36. Kada su izašli iz zatvora kao samoobrazovani i posvećeni organizatori, povezali su se sa radničkim, ženskim i studentskim pokretima, te zadobijeno znanje utkali u borbu. Političke partijske škole organizovala je i Komunistička partija Jugoslavije u (među)ratnom periodu, dok je AFŽ opismenjavao žene diljem Jugoslavije paralelno s političkim kursevima. Primer političke edukacije može biti vezan i uz borbu protiv oficijelnih istorija, poput rušenja statue Edvarda Kolstona, trgovca robljem iz 17. veka. Pobunjenici u Britaniji su, kao izraz solidarnosti s antirasističkim protestima koji su buknuli diljem SAD-a nakon ubistva Džordža Flojda 2020., srušili spomenik koji je normalizovao kolonijalizam i bacili ga u vodu.
Politička edukacija se, stoga, ne odvija na internet mrežama (koje eventualno služe radi prenosa informacija ali nisu mesto gradnje politike). Ona se ne odvija na vertikalnoj ravni („znalci‟ isporučuju znanje onima koji ne znaju), nego je i ovde na delu uzajamnost – učimo jedni od drugih; učimo kroz zajedničko organizovanje (ne kroz postovanje i kulturne ratove); ne pozivamo ljude na lajkovanje sadržaja nego razvijamo različite načine organizovanja i praksi kroz koje oni koji uče prepoznaju određene probleme kao nešto što ih se neposredno tiče. Solidarnost kao revolucionarna politika neprekidno propituje zamke, izvitoperavanja i komformističke „angažmane‟ koji se pojavljuju u korporativnim medijima i na internetu. Političku edukaciju, stoga, odvajamo od internetskog protoka informacija koji, prije svega, podupire (samo)reprezentaciju, lestvice popularnosti i statusa. Politička edukacija nije influensing. Influenseri nisu deo masovnih pokreta, nego ličnosti koje kroz influensing podebljavaju svoju slavu, karijeru, isticanje posebnosti, traže odobravanje ili neki oblik priznanja. Postovanje i šeranje, koliko god radikalnog sadržaja, samo po sebi nije politika, a ponajmanje revolucionarna politika. Kako to sažima Din Spejd [Dean Spade] u svojoj opasci o slavi:
„Društvene mreže podstiču naš individualizam i pojačavaju želju da se ‘brendiramo’ kao radikalni ili kao oni koji imaju ‘ispravnu’ politiku. U interesu je korporacija poput Facebooka i Twittera da što više vremena provodimo stvarajući besplatan sadržaj za njih i da se osećamo kao da moramo dobiti odobravanje na njihovim platformama. Sve nas to može motivisati da želimo da budemo doživljeni kao neko ko nešto radi, umesto da to zapravo radimo. (…) Kada osećaj sebe dobijamo iz slave, statusa ili odobravanja od gomile stranaca, onda smo u problemu. Teško je držati se svojih principa i dobro se ophoditi prema drugima kada tražimo pohvale i pažnju. Ako želimo redefinisati vođstvo i odmaknuti se od individualizma, konkurencije i društvenog uspona, moramo postati ljudi koji brinu o sebi kao delu veće cjeline. To znači prelazak s materijalističke ljubavi prema sebi, koja je često vrlo samokritizirajuća („Biću dobro i zaslužiću ljubav kada izgledam dobro, kada me drugi odobravaju, kada sam slavan_na“) ka dubokom uverenju da svako, uključujući i nas same, zaslužuje dostojanstvo, pripadnost i sigurnost samo zato što je živ. To znači negovanje želje da budemo lepo i izuzetno obični, baš kao i svi ostali. To znači vežbanje da ne budemo niko poseban.‟16Dean Spade, Mutual Aid: Building Solidarity During This Crisis (and the Next), Verso 2020, str. 112, 113.
Politička edukacija, kao jedna od taktika solidarnosti, uključuje i educiranje o politikama solidarnosti. Solidarnost se stoga i propituje, uči, analizira, promišlja i kritički istražuje. Za solidarnost kao revolucionarnu politiku se opredeljuje, ona se praktikuje u političkom organizovanju i ostaje usidrena u klasi.
Ako se vratimo na temeljnu marksističku naznaku da solidarnost ima neke veze s društvenom strukturom (klasnim odnosom) kao i specifičnim oblikom političke prakse (klasnom borbom), onda orijentir za revolucionarnu politiku solidarnosti ostaje klasna solidarnost. Ona se i javila ruku pod ruku s nastankom radničkog pokreta, te kao vezivno tkivo međunarodnog radničkog pokreta i drugih ugnjetavanih. Klasna solidarnost se gradi kao egalitarna praksa kojom se društvo oslobađa mehanizama koji tlače najveći broj ljudi, stoga ostaje snažnog stepena univerzalnosti i ekspanzivnosti. Ovakvo razumevanje solidarnosti u temelju je antiimperijalističkih, socijalističkih, komunističkih, anarhističkih i antikapitalističkih platformi. Klasna solidarnost, kao organizovanje prezrenih na svetu, jedina je učinkovita borba i protiv kolonijalnih genocidnih struktura. Na terenu, ne na internetu.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2025. godinu.
