Kritičke teorije imperijalizma: naučno oruđe protiv geopolitičkih spekulacija
Imperijalizam danas rjeđe dolazi u obliku tenka, a sve se češće manifestira kao razvojna strategija, upravljanje granicama, artikulira se putem humanitarne retorike ili tržišne logike. U tekstu autor mapira suvremene oblike imperijalne dominacije i pokazuje kako se moć redistribuira kroz globalne financijske tokove, sigurnosne režime i depolitizirane moralne narative. Razotkriva kako se kolonijalna matrica moći obnavlja kroz neoliberalne prakse, a stari obrasci dominacije održavaju i prilagođavaju novim oblicima globalnog kapitalističkog poretka.
Neposredno nakon izraelskog napada na Iran britanski Guardian objavljuje tekst redovnog kolumniste i bivšeg urednika spoljno-političke redakcije, Simona Tisdalla, pod bombastičnim naslovom: Tramp, Netanjahu i Kamnei, tri ljutita starca zbog kojih bi svi mogli poginuti. Upečatljiv naslov, sam po sebi, upućuje na psihologizaciju političkih odluka triju lidera i poziva na moralističku ljutnju. I zaista, naslov ne vara, jer sam tekst ne nudi analizu, već se zadržava na afektivnosti, sadržanoj u samom naslovu. Pitajući se o uzrocima eskalacije konflikata, kolumnista Guardiana ne razmatra spektar mogućih ekonomskih, političkih ili ideoloških razloga, već prelazi odmah na stvar:
…sveopštii sukob je izbegavan do sada. Ko je onda glavni krivac za ovu iznenadnu, neviđenu eksploziju? Odgovor: tri ljutita starca čije ponašanje izaziva ozbiljne sumnje u njihov sud, zdrav razum, motive, pa čak i njihovo mentalno zdravlje.1Dostupno na: https://www.theguardian.com/commentisfree/2025/jun/15/trump-netanyahu-khamenei-three-angry-old-men
Dakle, uzrok je pre svega u ličnim kvalitetima lidera, te nas sam tekst upućuju da reagujemo, ali ne analitički, već afektivno; mi kao savesni građani_ke moramo biti ljuti na njih, jer svojim agresivnim nastupom narušavaju status quo koji, naravno, ostaje bezupitan u svojoj benevolentnosti. Mogli bismo, premda spekulativno, pitati da li bi bilo drugačije da su na liderskim pozicijama u SAD-u, Izraelu i Iranu, umesto ova tri opora starca, tri ljubazna mladića, ili, štaviše, mlade liderke u rokerskim jaknama, poput bivše finske premijerke Sane Marin. Iste, Sane Marin, pod čijim je mandatom Finska, nakon decenijske neutralnosti, konačno postala članica NATO pakta. Tretman ove teme od strane uglednog kolumniste Guardian-a treba da prepoznamo kao simptom nivoa medijske obrade međunarodnih odnosa u kriznim uslovima rastućih konflikata. U mejnstrim medijima postalo je učestalo naići i na stari levičarski termin imperijalizam, ovaj put sa prefiksom neo, pogotovo sa početkom ruske invazije na Ukrajinu, kao i sa Trampovim glasovitim pretnjama aneksijom Grenlanda i Panamskog kanala. Kolumnista Financial Times-a, Gideon Rachman, eksplicitan je u imenovanju tog novog fenomena, te upozorava kako:
Čuli ste za neoliberalizam i neokonzervativizam. Sada pozdravite doba neoimperijalizma.2 https://www.ft.com/content/8d1afb00-57ee-4b59-abe3-df0ff18084fb
Prema njegovom stanovištu, imperijalizam, koji uzima u klasičnom značenju pretenzije za teritorijalnom ekspanzijom, dobija novo lice u 21. veku, baš kada smo već svi mislili da smo ga ostavili iza sebe u devetnaestovekovnoj istoriji. Svetski mir počinju da ugrožavaju autoritarni, egomanijakalni lideri velikih svetskih sila, te njihove imperijalne ambicije, koje autor vidi u figurama Trampa, Putina i Xia. Ove imperijalne ambicije uperene prema spolja idu, ruku pod ruku, sa političkim autoritarizmom uperenim prema unutra. Autor nas upozorava da će, poput Putina i Xia, koji samorazumljivo pripadaju “zatvorenim društvima”, Tramp nemilosrdno raditi na gušenju američke demokratije. Dakle, jedina odbrana jeste osnaživanje demokratskih institucija koje će biti kadre zaustaviti provalu neoimperijalizma.
Refreni koji se ponavljaju u desnim i levo-liberalnim medijima, a koji se svode na patologizaciju lidera ili na dihotomiju autoritarno-demokratski, nisu ostavili imunim ni pojedine leve intelektualce. Početak ruske invazije na Ukrajinu postao je kamen spoticanja za levicu, gde su ideološki refleksi često znali pomutiti bilo kakvo analitičko rezonovanje. Najupadljiviji primer jeste slučaj Slavoja Žižeka.
Žižekovo dezertiranje od istorijskog materijalizma vodilo ga je u usvajanje “navijačkog” odnosa u globalnim sukobima, gde se prokazuju tzv. neutralni ili “pacifistički” levičari skeptični ka metafizičkim dimenzijama koje Žižek vidi u ukrajinskoj vojsci.3Dostupno na: https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/jun/21/pacificsm-is-the-wrong-response-to-the-war-in-ukraine Pod ruku sa ratnohuškačkim izlivima, u skorašnjim Žižekovim obraćanjima pojavila se i egzotična vizija pan-evropskog nacionalizma. Naime, slovenački filozof predlaže sledeće akcione tačke progresivnim Evropljanima:
Prvo, Evropa mora (re)definisati sebe samu – i tu već nastaju problemi sa državama i populističkim snagama koji odbacuju ujedinjenu Evropu i njeno emancipatorno nasleđe.
Drugo, deo ove redefinicije je vojna autonomija. Džon Bolton predviđa da će Tramp da povuče SAD iz NATO-a – nadajmo se da će se to dogoditi i da će NATO postati oružana sila ujedinjene Evrope.4Dostupno na: https://kyivindependent.com/slavoj-zizek-fate-no-longer-smiles-on-us-europeans/
Daleko od bilo kakve rasprave o artikulaciji interesa radničke klase, ili perspektive građenja radničkog pokreta, Žižekove političke ideje regresiraju na pozicije centralizma EU pod ideološkim plaštom odbrane prosvetiteljskog nasleđa. Ideološka dihotomija autoritativnog i demokratskog, koju smo imali toliko prilika da čujemo od liberalnih medija, ponavlja se kroz suprotstavljanje tzv. populističkih snaga prosvetiteljskom idealu. Sa tih pozicija, u Žižekovoj vizuri se prelamaju neke neobične kombinatorike geopolitičkih aktera, gde sve postaje moguće – da se Evropa na temelju vrednosti prosvetiteljstva učvrsti kao geopolitička antiteža rastućem autoritarizmu (ili kako ih Žižek naziva – mekim fašizmima), moguće je da NATO postane vojska ujedinjene Evrope, moguće je da ta i takva Evropa uđe u pragmatični pakt sa Kinom, i time ojača svoju poziciju… Žižekova nedavna teorijska inovacija u vidu “kvantne istorije” dozvoljava analize u kojima sve postaje moguće, osim, naravno, istorijsko-materijalističke kritike temeljnih kontradikcija savremenog kapitalizma, te promišljanja mogućih strategija otpora radničkog pokreta.
Žižekov zakasneli postmodernizam, koji ga je odveo u ambis ideološke konfuzije (a svaka ideološka konfuzija de facto rezultira prihvatanjem vladajuće ideologije) ima dublji koren u napuštanju teme imperijalizma na zapadnoj akademskoj levici još sa krajem prethodnog veka. Čuveni indijski marksistički ekonomista, Prabhat Patnaik, tako se još 1990. godine zapitao “Šta se desilo sa imperijalizmom?”5Dostupno na: https://monthlyreview.org/2021/03/01/the-ideology-of-late-imperialism/. Godine 1974, kada je napuštao Sjedinjene Države, tema imperijalizma je bila u fokusu akademskih rasprava na levici. Vrativši se 15 godina kasnije, nakon pada Berlinskog zida, od rasprave o imperijalizmu nije bilo ni traga ni glasa, te se činilo da je liberalni konsenzus nametao teme levici.
Teorije imperijalizma na koje Patnaik referiše, i kojima je u svom radu doprineo, predstavljaju marksističku tradiciju razumevanja međunarodnih odnosa, u kontekstu globalizovanog kapitalizma. Za razliku od liberalnih ideologa, koji svoje predstave o imperijalizmu zasnivaju na određenim idejama, bilo na psihološkoj dimenziji “rđavih ličnosti lidera”, bilo na političkoj dimenziji dihotomija “autoritarizma vs liberalne demokratije”, naučni pristup koji je sproveden u marksističkim teorijama imperijalizma temelji se na razumevanju društvenih odnosa u njihovom ekonomsko-političko-ideološkom totalitetu, koji je u krajnoj liniji determinisan protivrečnošću između društvenog karaktera proizvodnih snaga i privatnog karaktera sredstava za proizvodnju.
Prvi talas teorija imperijalizma se javlja neposredno pre i tokom Prvog svetskog rata u delima Roze Luksemburg “Akumulacija kapitala: prilog ekonomskom objašnjenju imperijalizma” (1913), Nikolaja Buharina “Svetska privreda i imperijalizam” (1915) i Vladimira Iljiča Lenjina “Imperijalizam kao najviši stadij kapitalizma” (1916). Uprkos svojim različitostima, sva tri dela se mogu razumeti kao pokušaj istorijsko-materijalističkog odgovora na pitanje kako je depresija u koju je kapitalizam upao nakon 1873. godine, vodila ka globalnom vojnom sukobu imperijalističkih sila. Nastavljajući se na uvide marksističkog ekonomiste, Rudolfa Hilferdinga, o integraciji monopolizovanog industrijskog kapitala sa bankarskim kapitalom, kao i državnim aparatom, teoretičari uviđaju da se kapitalistička kompeticija prenosi na globalnu arenu. Političke odluke velikih kapitalističkih sila postaju nerazlučive od interesa njihovih ekonomskih elita na globalnom tržištu, te ubrzana militarizacija postaje funkcija prvenstveno ekonomske ekspanzije i ambicija za kontrolom globalnih lanaca snabdevanja. Usled hronične krize akumulacije nakon depresije sa kraja 19. veka, suprotstavljeni interesi kapitalističkih monopola postajali su sve isključiviji, pretvarajući se prvo u carinske, zatim i oružane ratove, te dostižući svoj vrhunac u najvećem globalnom konfliktu do tada, Prvom svetskom ratu. Za teoretičare imperijalizma, tzv. Veliki rat, pokazao je suštinsku neodrživost kapitalističke reprodukcije na svetskom nivou. Na ovu nestabilnost sistema je mogao odgovoriti samo organizovani proleterski politički subjekt. Ratnom nacionalizmu imperijalnih sila, trebalo je odgovoriti revolucionarnim internacionalizmom radničkog pokreta, što se i desilo u svetsko-istorijskom događaju revolucije u Rusiji 1917. Međutim, stare imperijalne sile uspele su izolovati Sovjetski savez, a Velika depresija iz 1929. postepeno je generisala nove oblike imperijalizma, koji će se sunovratiti u novi globalni sukob.
Drugi talas teorija imperijalizma dolazi u prvim decenijama nakon Drugog svetskog rata u uslovima konsolidacije hegemonije SAD-a u međunarodnim odnosima, kao i novog oblika posleratne akumulacije. Kako američki marksistički ekonomisti, Paul Baran i Paul Sweezy, pokazuju u svom temeljnom delu “Monopolni kapital” iz 1966., uspostavljanje ove hegemonije kroz izgradnju vojno-industrijskog kompleksa, nije stvar isključivo vojno-političkih odluka, već je diktirano krizom apsorpcije viška na Zapadu. Usled nedostatnih kapaciteta domaćeg tržišta da apsorbuje višak kapitala u vidu profitabilnih proizvodnih investicija, javlja se sve veća potreba za vojnom potrošnjom koja bi nadomestila te nedostatke. Sa druge strane, Andre Gunder Frank razvija marksističku interperataciju “teorije zavisnosti” (dependency theory), koju su već 1949. u svojim radovima anticipirali Raul Prebisch i Hans Singer. Tzv. Prebisch-Singer hipoteza nastala je iz empirijskih istraživanja nejednakih uslova međunarodne trgovine na relaciji tzv. razvijenih zemalja i zemalja u razvoju6Teorije zavisnosti koje nastaju na tragu Prebich-Singerovih nalaza o nejednakoj razmeni denunciraju i uvrežene ekonomske termine kojima se nacionalne ekonomije označavaju kao “zemlje u razvoju”, odnosno “razvijene zemlje”. Nasuprot ovim ideološkim terminima, koji impliciraju da je ekonomska nerazvijenost interni problem date ekonomije, te da kroz industrijalizaciju vođenu potrebama svetskog tržišta dolazi do razvoja, Andre Gunter Frank u svom tekstu iz 1966. “Razvijanje podrazvijenosti” (The Development of Underdevelopment), predlaže termin podrazvijenost. Za razliku od nerazvijenosti koja se može izjednačiti sa pre-industrijskim, odnosno tradicionalnim stanjem društva, podrazvijenost predstavlja strukturni i istorijski pojam pod kojim se razumeva integracija perifernih ekonomija u globalno tržište na nejednakim osnovama. Kroz kolonijalnu eksproprijaciju resursa, eksploataciju radne snage, i tržišnu dominaciju, zemlje centra strukturno prilagođavaju ekonomije periferije tako da produbljuju globalne odnose nejednakosti. Stoga, nije u pitanju puki “zaostatak” ekonomija periferije, naspram ekonomija centara, kako implicira pojmovni par razvijene vs. zemlje u razvoju, već je u pitanju proces podrazvijanja periferije kako bi se njena ekonomija držala u odnosu zavisnosti spram kapitala iz centra.. Singer i Prebisch, na osnovu podataka iz međunarodne trgovine, uviđaju trend prema kome u dužem vremenskom periodu (1876-1943) vrednost robe koje zemlje u razvoju mogu da uvezu iz razvijenih zemalja opada relativno na datu vrednost izvoza sirovih materijala. Ovo otkriće upućuje na fundamentalno nejednake uslove razmene između zemalja kapitalističke periferije i kapitalističkog centra, koje će postati kamen temeljac za “teoriju zavisnosti”.
Kroz marksističku optiku Frank radikalizuje teze o nejednakoj razmeni, sagledavajući ih ne kao puko ekonomski problem, već kao sistemsku odliku globalizovanog kapitalizma. Na temelju kolonijalnog nasleđa, zemlje centra kroz ekonomski, politički i vojni pritisak drže zemlje periferije u stanju nerazvijenosti, kako bi profitirali od nejednake razmene. Tokom sedamdesetih, američki sociolog Immanuel Wallerstein rafinira osnovne teze iz “teorije zavisnosti” produkujući robusnu “teoriju svetskih sistema” (world-systems theory), prema kojoj eksploatacija periferije nije naprosto etapa u razvoju kapitalističkog sistema, već njegov konstitutivni uslov. Nejednaka razmena se konstituiše zajedno sa samim kapitalističkim svetskim sistemom u tzv. “dugom 16. veku”. Paralelno sa Walllersteinom, egipatsko-francuski marksistički ekonomista Samir Amin pokušava da reinterpretira Marksovu teoriju vrednosti u kontekstu asimetričnih cena robe i rada na periferiji i centru, te produbljuje sintagmu nejednake razmene u sintagmu imperijalističke monopolne rente. Prema Aminu, pojam rente postaje centralan, kako bi ukazao da se vrednost ekstrahuje kroz različite mehanizme prisile na globalnom tržištu. Monopolistička kontrola nad tehnologijom kroz sistem patenata, kontrola globalnih finansijskih institucija, i u krajnjoj liniji vojna dominacija zemalja centra, usmerene su na reprodukciju asimetričnih odnosa moći, koje će držati periferiju u permanentnom stanju nerazvijenosti.
Međutim, u liberalnom trijumfalizmu koji je usledio nakon pada socijalističkog bloka, ostaci leve akademije na Zapadu odustaju od ideje klasne borbe i priklanjaju se različitim (mikro)politikama reprezentacije, dok autori_ke koji su se bavili teorijama imperijalizma bivaju potpuno marginalizovani. Sa stanovišta politika identiteta, postmodernih i kulturnih studija, klasna borba deluje kao zastarela i ekonomski redukcionistička, te se glavno polje emancipatorne borbe premešta na polje kulture i medijske reprezentacije marginalizovanih grupa. U kontekstu analize međunarnodnih odnosa, nabolji primer takvog kretanja jeste knjiga Antonia Negrija i Michael Hardta “Imperij” iz 2000. godine. Negri i Hardt predlažu napuštanje starog, tzv. lenjinističkog modela razumevanja imperijalizma, zarad nečega što nazivaju imperij. Prema Hardtu i Negriju suverentitet nacionalnih država, koje su bili nosioci kolonijalizma i imperijalizma, isparava kroz proces tehnološke revolucije koja je omogućila globalizaciju kapitala, te na njihovo mesto dolazi apstraktni imperij:
Prijelaz prema Imperiju izranja iz sutona moderne suverenosti. Za razliku od imperijalizma, Imperij ne uspostavlja nikakvo teritorijalno središte i ne oslanja se na utvrđene granice ili zapreke. On je decetralizirani i decentrirajući aparat vladavine koji postepeno uključuje cijelo globalno područje unutar svojih otvorenih granica koje se sve više šire.7Negri, Hart, Imperij, str 6.
U opisivanju imperija, Hardt i Negri zapravo pribegavaju određenoj filozofskoj i nenaučnoj metafori, idealističkoj predstavi “tržišta kao takvog”, razvezanog od svake fiksiranosti za subjekte, “atopičnog”, u isti mah i svugde i nigde. Imperij svoje obrise zadobija tek u multinacionalnim korporacijama i globalnim finansijskim institucijama. Ovakvom “decentralizovanom” i “decentrirajućem” aparatu vladavine, prema Negriju i Hardtu, mogu se odupreti samo spontane i decentralizovane mreže otpora, koje oni nazivaju mnoštvo. Revolucionarni subjekt za njih prestaje biti organizovana radnička klasa, te postaje niz heterogenih društvenih grupa i pojedinaca, kao što su digitalni radnici, prekarni radnici, migranti, različiti društveni aktivisti. Horizontalnim umrežavanjem ovakvih grupa, prema Hardtu i Negriju, moguće je pružiti otpor omniprezentnom imperiju.
U kontekstu neupitne hegemonije SAD na prelazu iz 20. u 21. vek, teorije Negrija i Hardta mogle su nositi neku težinu, ali tek kao metafore za “duh vremena”. Postmarksistički chic termini kao što su “deteritorijalizujući”, u izvesnom metaforičkom smislu su odgovarali stanju stvari dezorijentisane lifestyle levice na Zapadu, koja se od političkih velikih tema povlačila na etički plan mikro-otpora. Nasuprot vladajućoj društvenoj atomiziranosti, nakon epiloga masovnih emancipatornih pokreta 20. veka, privid učešća u nekom neuhvatljivom mnoštvu, davao je kakvu-takvu moralnu satisfakciju “otpora sistemu”. Ipak, u rastućim globalnim konfliktima kojima imamo prilike da svedočimo poslednjih godina, baratanje terminima kao što su imperij i mnoštvo postaje potpuno politički deklasirano, i deficitarno za bilo kakvu ozbiljnu analizu međunarodnih odnosa.
Pitanje antiimperijalizma ponovo dobija na svojoj važnosti u diskusijama na levici. Egzemplarna rasprava na temu imperijalizma odigrala se tokom 2018. između marksističkog geografa i ekonomiste, Dejvida Harvija (David Harvey) i Džona Smita (John Smith), autora veoma značajne studije “Imperijalizam u 21. veku”.
Poput Hardta i Negrija, i Dejvid Harvi smatra da je pojam imperijalizma u svom tradicionalnom, lenjinističkom, smislu izgubio na relevantnosti za savremeni kapitalizam, međutim za razliku od ove dvojice, Harvi svoju argumentaciju neposrednije zasniva u marksisitičkim terminima. Centralni Harvijev argument predstavlja procena da umesto eksploatacije (ili “supereksploatacije”) periferije od strane centra, odnosno transfera bogatstva sa globalnog Juga na globalni Sever, kao što su predlagale teorije zavisnosti, odnosno teorije svetskog sistema, savremeni kapitalizam se pre oslanja na različite strategije eksproprijacije vrednosti, odnosno komodifikacije prostora koje nisu pripadale sferi kapitalističke razmene (tzv. commons), time obezbeđujući privremeni domen širenja kapitalizma. Taj fenomen Harvi označava sintagmom “prostorna fiksiranja” (spatial fixes). Ta “prostorna fiksiranja” predstavljaju dinamičan način na koji se kapitalizam prostorno širi i reorganizuje, kako bi suzbijao permanentne krize akumulacije sa kojima je suočen. Dakle, nisu u pitanju strukturalni odnosi zavisnosti i transfera bogatstva između “bogatog Severa” i “siromašnog Juga”, već decentrirana pomeranja globalizovanog kapitalizma, koji je u potrazi za novim tržištima, jeftinijom cenom rada i jeftinijim resursima, koja nisu fiksirana ni za jedno geografsko težište. Razvoj informacionih tehnologija i sa njim uparena transnacionalna mobilnost kapitala omogućena neoliberalnim politikama ’80-ih godina, pružili su do sada neviđeni dinamizam u geografskoj potrazi za višim profitnim stopama.
U kompleksnim mrežama distribucije, te kroz finansijalizovani oblik protoka kapitala, proizvodnja može da pomera svoje lokacije, dok u zavisnosti od tih promena u vidu industrijalizacije, odnosno deindustrijalizacije, restrukturira urbani pejzaž. Problem izvoza proizvodnje u zone jeftine radne snage, koji za teorije imperijalizma predstavlja fokus istraživanja, Harvi vidi samo kao jednu od strategija, koja može biti razumljena samo u sadejstvu sa primenom neoliberanih politika u centru. Kako se kapital u centru suočava sa krizom viška akumulacije, odnosno, manjkom investicionih prilika, prostor samih država centra doživljava komodifikaciju. Budući da proizvodne investicije postaju manje profitabilne, kapital se preliva u finansijsku sferu berzanskih spekulacija i tržišta nekretnina. Tako stari industrijski centri kao što su Detroit i Liverpul doživljavaju urbanističku devastaciju, dok finansijski centri poput Nju Jorka i Londona doživljavaju ekspanziju, pružajući prostor za vrtoglavi rast cena nekretnina. Bivši radnički kvartovi kao što su Bruklin i Harlem zbog rastuće cene troškova života istiskuju stanovništvo i postaju rezervisani za bogate elite, stvarajući nove profitne zone za investicije u tržište nekretnina i luksuzne robe. Sa druge strane, u novo-industrijalizovanim regijama globalnog Juga, usled velike i nagle akumulacije kapitala, dolazi do munjevitog razvoja novih investicionih mega-centara, kao što su bogati gradovi kineske pacifičke obale ili Singapur. U svojoj debati sa Smitom, Dejvid Harvi odlazi toliko daleko da tvrdi da je poslednjih trideset godina transfer bogatstva u velikoj meri promenio pravac, od “globalnog Severa” ka “globalnom Jugu”. 8Dostupno na: https://roape.net/2018/02/05/realities-ground-david-harvey-replies-john-smith/
Džon Smith reaguje na Harvijeve tvrdnje smatrajući da Harvi zanemaruje dominantnu ulogu “super-eksploatacije” radne snage periferije, stavljajući je u istu ravan sa ostalim vidovima “prostornih fiksiranja”, te previđa da je eksport proizvodnje u zone jeftinog rada uslov mogućnosti finansijalizacije na Zapadu, a ne tek paralelni proces. Za Smita, finansijalizacija kapitala ne relativizuje uloge centra i periferije, već ih dodatno učvršćuje, te smatra da je danas proces transfera bogatstva sa globalnog Juga na globalni Sever ekstremniji nego ikad. Naime, u pitanju nije naprosto ubiranje viška na osnovu razlike u nivoima nadnica u različitim područjima, već noseći stub savremenog kapitalizma koji Smith naziva “globalna arbitraža rada” (global labour arbitrage). Pri tome, odrednice “globalni Jug” i “globalni Sever” nisu naprosto geografske fiksacije, na šta ih Harvi svodi, već predstavljaju zbirno ime za niz političkih, ekonomskih i kulturalnih faktora na postkolonijalnom prostoru, na koje se oslanjaju globalni monopoli prilikom snižavanja cena rada ispod njihove vrednosti, kako bi omogućili supereksploataciju periferije.
Države periferije su strukturno pritisnute u sistem globalizovane proizvodnje i razmene, jer je kolonijalno nasleđe uništilo kapacitete za autonomni privredni razvoj, te se u globalizovanim lancima proizvodnje i vrednosti strukturiraju tako da servisiraju potrebe globalnih monopola, čija se središta nalaze na globalnom Severu (čiju okosnicu predstavljaju SAD, Evropa, Japan). Lišeni ekonomske infrastrukture koja bi omogućila autonoman razvoj, ekonomije periferije su zavisne od priliva inostranog investicionog kapitala zarad održavanja privredne aktivnosti. Međutim, te inostrane investicije dolaze samo pod uslovom održavanja drastično nižih nadnica nego u zemljama centra. Naime, cene rada moraju ostati ispod vrednosti rada, kako bi se privredna aktivnost uopšte odvijala na periferiji. Stoga je moguće da radnik_ica u tekstilnoj industriji u Bangladešu učestvuje svojom nadnicom manje od 1% u ceni gotova proizvoda, dok su razlike između sličnih poslova u zemljama centra i zemljama periferije 10 naprema 1, ili čak 20 naprema 1.
Jeftini proizvodi se plasiraju na svetsko tržište (sirovine, primarne prerađevine, delovi za kompleksnije industrije), dok se uvoze skuplji proizvodi zemalja centra (gotovi kompleksni proizvodi), proizvodeći efekat nejednake razmene koja onemogućava dalji razvoj. Tako da za održavanje bilansa postaju zavisni od inostranog kreditiranja privrede, gde se svetske finansijske poluge, kao MMF i Svetska banka, nalaze u zemljama centra, dok se sama inostrana razmena izražava u dolarima kao globalnoj valuti.
Smitovo insistiranje na “globalnoj arbitraži rada” kao dominantnom procesu savremenog kapitalizma potkrepljuje i recentno istraživanje koje je sprovela grupa istraživača_ica na čelu sa antropologom, Džejsonom Hikelom (Jason Hickel)9Dostupno na: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S095937802200005X#b0305. U istraživanju koriste metod “analize otiska” (footprint analysis) koji se koristi i prilikom merenja uticaja proizvodnje na životnu sredinu, kako bi preciznije uspeli da odrede količinu sirovog materijala, zemljišta i rada koji je uložen u proizvodnju, koja se eksportuje iz periferije u centar. Ovakav pristup omugućio im je da navigiraju kroz kompleksne distributivne lance, i da jasnije odrede razlike između ulaznih jedinica za proizvodnju određene vrednosti koja se odvija na periferiji, te konačne realizacije te vrednosti koja se odvija u zemljama centra. Ta razlika je kvantifikovana u odnosu na dominantne cene na zapadu, kao i prosečne svetske cene, kako bi se dala monetarna procena vrednosti koja je isisana iz ekonomija periferije.
Rezultati njihovog istraživanja pokazuju da vrednost isisana iz ekonomija periferije, prema njihovoj monetarnoj proceni, konstituiše čak 23% ukupnog bruto društvenog proizvoda ekonomija centra, dok je prosečna vrednosti koja je isisana u čitavom periodu istraživanja, od 1990. do 2015, na sličnom nivou, odnosno 24%. Iz ovoga proizilaze dva zaključka: prvo, da transfer vrednosti sa periferije u centar konstituiše lavovski deo ekonomija centra, te da nikako ne može biti uziman kao sporedni činilac; drugo, da taj deo ostaje konstantan i u drugoj deceniji 21. veka, odnosno, da ne postoji tendencija obrtanja pravca transfera bogatstva, kako komentariše Harvi.
Uprkos nesumnjivoj važnosti za savremenu analizu međunarodnih odnosa, da li se možemo u potpunosti osloniti na eksplanatorni okvir koje nam nudi nasleđe “teorija zavisnosti” i “teorija svetskog sistema”?
Treba imati u vidu da se teorije imperijalizma koje se baziraju na transferu vrednost sa periferije u centar javljaju u prvim decenijama nakon završetka Drugog svetskog rata, u uslovima konsolidacije hegemonije SAD-a u međunarodnim odnosima. Štaviše, one se u dobroj meri bave krizom apsorpcije viška vrednosti u zemljama centra. Zone ultra-depresirane cene rada postoje radi održavanja visokih profitnih stopa, koje se ne mogu ostvariti u zemljama centra. Iako je proces globalnog transfera vrednosti i dalje na delu, čini se da ne pruža potpun odgovor na eskalaciju svetskih konflikata u poslednjoj deceniji, kao ni na ekonomsku emancipaciju Kine iz perifernog položaja u status kompetitivne ekonomske sile.
Imperijalizam kakav poznajemo danas, dakle, i dalje počiva na političkoj, ekonomskoj i vojnoj dominaciji zemalja bogatog Severa, nad zemljama siromašnog Juga, a pojava kompetitivnih formacija međunarodne trgovine, poput BRICKS-a, ne mora nužno da znači da sa padom globalne hegemonije SAD-a i saveznika, dolazi period oslobođenog razvoja periferije.
Kao što ne sme zapadati u klopke liberalnih ideoloških dihotomija autoritarizam vs. liberalna demokratija, emancipatorna leva politika ne sme zapadati ni u “geopolitičke spekulacije”, te zauzimati navijački stav u konfliktima među državama koje generiše kompeticija nad kontrolom međunarodne trgovine. Teorije imperijalizma utoliko i dalje pružaju dragoceno naučno oruđe kojim je moguće održati naučnu autonomiju leve politike od ideoloških pristrasnosti u nadirućim konfliktima. Istorijski materijalizam, pri tome, kao nauka čiji je eminentan predmet istorija, nema ništa drugo osim istorije same. Kao nedogmatska nauka živog procesa, ona može posredovati svoje istorijske uvide sa potrebama sadašnjeg trenutka. Stoga, možda odgovor na izazove današnjice treba tražiti u posredovanju temeljnih uvida o dinamici centar-periferija, i njenom značaju za globalni kapitalizam, sa ranijim uvidima Luksemburg, Buharina i Lenjina, koje bacaju svetlo na interimperijalističku kompeticiju i njene razorne posledice.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2025. godinu.
