Iako je biografija obavještajca Mustafe Golubića, bivšeg borca za nacionalno oslobođenje, koji krajem 1918. godine postaje komunist, impresivna sama po sebi, senzacionalistički narativi prikazuju ga kao ikoničkog jugoslavenskog agenta 007, dok etnonacionalistički fokus zakriva politički razvojni put svojstven mnogim nacionalističkim revolucionarima koji su se u tom periodu okrenuli komunističkom internacionalizmu. Pročitajte tekst u kojem se na osnovu historijskih dokumenata prokazuju najčešće falsifikacije o Mustafi Golubiću, te demistificira i kontekstualizira njegov doprinos komunističkoj borbi.
Skupina jugoslavenskih komunistkinja i komunista u Beču 1924-25. godine. Slijeva stoje: Pavle Bastajić, Mustafa Golubić, Miloš Aranicki, Dimitrije Stanisavljević, Salomon Levi; sjede: Đuro Ostojić, Mica Ostojić, Antonije Grubašić, Alfred Bergman i Lazo Petrović. Izvor: Dušan Korać, Kordun i Banija u Narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji (Zagreb: Školska knjiga, 1986)
Malo koji poznati komunista privlači toliko pažnje u poslednjih trideset godina kao Mustafa Golubić. Od crnorukaških, srpsko-nacionalističkih korena, do navodnog rada „za NKVD“, odnosno sovjetsku tajnu policiju, pa do zagonetnog potkazivanja i smrti u Beogradu 1941. godine, priča o ovom obaveštajcu intrigira i entuzijaste za istoriju i radoznale ljubitelje misterija. Pojava Golubića kao lika u Bjelogrlićevoj seriji Senke nad Balkanom samo dodatno hrani njegovu već veliku popularnost. Međutim, istoričari su se do sada malo bavili Golubićevim likom i delom. Iako je o njemu dosta pisano, uglavnom su se njegovim životom bavili novinari, često vođeni senzacionalizmom, i bez ikakvog istraživanja arhivskih izvora. U ovom tekstu ću pokušati da predstavim ono što zaista znamo o Golubiću na osnovu istorijskih dokumentata, da kontekstualizujem njegov životni put i, na kraju, da se osvrnem na uzroke i razloge njegove ogromne popularnosti.
Pravi i lažni Golubić
Svako ko se želi ozbiljnije baviti životom Mustafe Golubića mora prethodno proći kroz minsko polje izmišljotina, polu-istina i istorijskih falsifikata. Pobijanje svih njih zahtevalo bi minimalno jedan feljton, te ću se ovde osvrnuti samo na neke najbitnije i najpopularnije mitove o Golubiću. Dobar početak razdvajanja žita od kukolja jeste opis radnog mesta Mustafe Golubića: oni koji pišu da je bio agent NKVD-a ili Kominterne na potpuno su krivom tragu, kao i oni koji ga nazivaju „vođom“ sovjetskog obaveštajnog punkta u Beču. Golubić je, u periodu njegovog života koji javnost najviše zanima, bio obaveštajac Crvene armije, a za NKVD je radio samo kratko tokom dvadesetih. Sovjetska vojska i policija su, nimalo iznenađujuće, imale institucionalno razdvojene obaveštajne službe, kao i u bilo kojoj državi. Kominterna formalno nije bila deo sovjetskog državnog aparata, nego je bila međunarodna organizacija, te je takođe imala svoju zasebnu obaveštajnu službu.
Isto tako, ne postoji ni jedan jedini izvor koji bi dokazao tvrdnju da je Golubić učestvovao u atentatu na Lava Trockog, osnivača Crvene armije i Staljinovog dugogodišnjeg rivala. Netačna je i bizarna tvrdnja da je u Kremlj ulazio na privatan ulaz i da je bio lično blizak sa Staljinom, koju demantuje ujedno i jedini izvor o Golubićevom boravku u Kremlju: memoarski zapis Rodoljuba Čolakovića, koji je tamo bio zajedno s njim: ušli su na pobočna vrata jer je tamo živeo prijatelj kog su posećivali. Taj prijatelj, naravno, nije bio Staljin lično.[1]
Pored ovog senzacionalnog podviga, Golubiću se pripisuje i dizanje u vazduh pola Smedereva. Naime, 5. juna 1941. godine, nemačko skladište municije u Smederevskoj tvrđavi je eksplodiralo, a eksplozija, koja se dogodila na pijačni dan, ubila je ogroman broj ljudi. Procene idu od nekoliko stotina do čak dve i po hiljade žrtava. Po svemu sudeći, Golubića se proglašava krivcem za ovaj čin zato što je, kao što se tvrdi za sve komuniste, navodno bio protiv Srba. Ova klišeizirana antikomunistička propaganda ne objašnjava zašto bi jedan odlikovani veteran Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, koji je dobrovoljno stupio u srpsku vojsku iako je bio podanik Austro-Ugarske, odjednom odlučio da pobije na hiljade nevinih srpskih civila, kao što ne objašnjava ni šta je jednog nacionalistu podstaklo da s vremenom postane komunista. Povrh toga, ova teorija ne nudi ni jedno jedino objašnjenje zašto bi obaveštajcu Crvene armije bilo u interesu da izvrši agresorski čin na nacističku Nemačku u trenutku kada SSSR sa tom državom ima ugovor o nenapadanju i aktivno pokušava da izbegne rat.[2] Golubića je samo dva dana nakon smederevske eksplozije u Beogradu uhapsio Gestapo iz nevezanih razloga, a 17 dana kasnije počela je nacistička invazija na SSSR. Nije li za očekivati da bi nacisti, da su imali i najmanji dokaz o Golubićevoj umešanosti u eksploziju, koristili to u svojoj propagandi nakon početka rata sa SSSR-om, a možda i kao jedan od povoda za invaziju? U svakom slučaju, Golubić je nedugo potom ubijen, a nakon njegove smrti pojavila se i legenda o njemu kao „heroju SSSR-a“. Iako se nigde u ruskim dokumentima ne pominje sa takvom titulom, naša štampa o njemu često piše kao heroju SSSR-a, iako za to po svemu sudeći ne postoji ni jedan jedini izvor osim njegovog nadgrobnog spomenika u Beogradu.
Najveći posao na popularizaciji Golubića svakako je uradio publicista i novinar Milomir Marić. Golubić je skoro pa glavni protagonista njegove Dece komunizma, sveprisutan, svemoćan i zagonetan. Marić ga opisuje kao dobrovoljca „u ratu za osvetu Kosova“, „masonskog stipendistu“ i potencijalnog ranog agenta Ohrane, tajne policije carske Rusije. Skoro trećina prve knjige posvećena je Golubiću.[3] Iako Deca komunizma nije u potpunosti za baciti (koristi se autentičnom memoarskom građom iz Arhiva Jugoslavije, kao i objavljenim sećanjima mnogih komunista), nenavođenje izvora i senzacionalističke tvrdnje isprepletane sa istinitim podacima čine je poprilično neupotrebljivom za istoričare, a štetnom za širu javnost koja nema dovoljno informacija da istinu odvoji od Marićeve fikcije. Isto se može reći i za druge biografije Mustafe Golubića, poput one koju je 1986. objavio Sead Trhulj i one koju je prošle godine za Nedeljnik napisao Dejan Stojiljković.[4] Uravnotežena je jedino kratka biografija Borivoja Neškovića, koji je izbegavao nagađanja i glasine.[5]
Najznačajniji i ujedno početni izvori za izučavanje života i dela Mustafe Golubića trebali bi biti oni koji su već objavljeni u naučnim knjigama i časopisima, a koje novinari i publicisti koji pokušavaju da se senzacionalistički bave Golubićem po običaju izbegavaju. To su pre svega „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“ koje je još 1993. godine objavila istoričarka Ubavka Vujošević, kao i zbornik Moskva – Srbija, Beograd – Rusija koji su 2017. godine zajedno objavili Arhiv Srbije i Centralni državni arhiv grada Moskve.[6] „Prilozi“ zapravo donose partijske upitnike i autobiografije koje je Golubić pisao tridesetih, a koje je Vujošević pronašla u bivšem Centralnom partijskom arhivu Instituta marksizma-lenjinizma u Moskvi. Dokumenti iz zbornika Moskva – Srbija, Beograd – Rusija donose zapisnike Gestapoa, nastale tokom isleđivanja Mustafe Golubića 1941. godine. Oni će ujedno biti i okosnica ovog prvog pokušaja pisanja kratke naučne biografije Mustafe Golubića.
Od nacionalnog do internacionalnog revolucionara
Autori koji su senzacionalistički pisali o Golubiću često sa ponosom ističu da je on, iako musliman, naglašavao svoju srpsku nacionalnost. Isti ti autori, povučeni etnocentrizmom i nacionalizmom koji dominiraju poslednjih trideset godina, zaborave da se zapitaju kako to da jedan srpski nacionalista, član Crne ruke i Mlade Bosne, postaje komunista, i kao takav umire? Odgovor na ovo pitanje treba tražiti ne samo u nacionalizmu, koji je nakon Golubićeve smrti prešao put od emancipatorske ideologije do kukavičkog izgovora za odbranu socioekonomskog statusa quo, nego i u samoj komunističkoj ideologiji, koja je, uprkos današnjim stereotipima, privlačila mnoge nacionaliste.
Mustafa Golubić rođen je u Stocu, u Hercegovini, 24. januara 1891. godine, u porodici „sitnog turskog posednika“.[7] Kao izvrstan student, dobio je podršku opštinskog odbora da nastavi studije u Realnoj gimnaziji u Sarajevu. Tamo se već 1908. godine priključio „Mladoj Bosni“. Zbog toga je izbačen sa svih škola na teritoriji Austro-Ugarske, te 1909. godine odlazi u Beograd da se školuje. Od početka je povezan sa četničkom organizacijom „Komita“ pod rukovodstvom majora Vojislava Tankosića, čiju će vojnu školu u Prokuplju završiti pre odlaska u rat. Bio je član organizacije „Ujedinjenje ili smrt“ (poznatije kao „Crna ruka“) od njenog osnivanja, maja 1911. godine, kao i svi članovi „Mlade Bosne“. Od početka Prvog svetskog rata (ili, kako ga on zove u jednoj od spomenutih autobiografija, „Imperijalističkog rata“) bori se u redovima majora Tankosića. Po zadacima „Crne ruke“, to jest Dragutina Dimitrijevića Apisa lično, Golubić putuje po Evropi i pre i tokom rata, da bi ga, kao crnorukca, uhapsila francuska vlada 5. februara 1917. godine.[8] To se dogodilo najverovatnije po nalogu srpske vlade, jer se vremenski poklapa sa hapšenjem Apisa i drugih crnorukaca, te početkom Solunskog procesa. Oni su, prema Golubićevoj kasnijoj tvrdnji, uhapšeni jer su zaista planirali atentate na Aleksandra Karađorđevića i Nikolu Pašića, mada su nameravali i ubistva drugih krunisanih glava Evrope.[9] Iz zatvora je pušten tek u septembru 1918. godine, a u Beograd dolazi nekoliko meseci kasnije i postaje komunista.
Za razumevanje ove naizgled radikalne promene u Golubićevim stavovima, treba sagledati kontekst revolucionarnog talasa koji je od 1917. do 1920. godine zahvatio Evropu. Lenjinova revolucionarna strategija eksplicitno se zasnivala na trojnom savezu proletarijata, seljaštva i „nacionalno-revolucionarnih“ pokreta. Naime, on je smatrao da u novoj eri revolucija koja nadolazi, upravo ovakav savez predstavlja sve progresivne snage koje se mogu boriti protiv imperijalizma na globalnoj kapitalističkoj periferiji. U državama u kojima je proletarijat slab i malobrojan, on može izgurati revoluciju zajedno sa seljaštvom i nacionalno-oslobodilačkim organizacijama, pod uslovom uspeha komunističke revolucije u razvijenim kapitalističkim zemljama.[10]
Ovo nije bio samo proizvod Lenjinove uobrazilje, nego direktnog uključivanja nacionalnih revolucionara u pokrete protiv evropskih carstava i imperijalizma. Na Balkanu je to bilo još očiglednije nego drugde: jedan Golubićev savremenik iz Zagreba napisao je da su radikalne omladinske organizacije poput „Mlade Bosne“ „imale pola nacionalnorevolucionarni, a pola anarhistički karakter“.[11] Desetak godina pre atentata u Sarajevu, Ilindenski ustanak Makedonaca protiv Osmanlija je vodio Nikola Karev, koji nije bio samo nacionalista, nego i član Bugarske radničke socijaldemokratske partije (tesni socijalisti), koja će 1919. godine postati Komunistička partija Bugarske. Mladobosance su, isto tako, pored nacionalnih revolucionara i mitskih srednjovekovnih figura, inspirisali ruski revolucionari, poput Aleksandra Hercena, Nikolaja Černiševskog i Mihaila Bakunjina.[12] Vladimir Gaćinović, kog Golubić opisuje kao „ideološkog vođa Mlade Bosne“, bio je prijatelj i saradnik potonjih boljševičkih revolucionara poput Lava Trockog, Viktora Serža i Anatolija Lunačarskog.[13]
Kada su nacionalni revolucionari poput Golubića videli zavisnost svojih vladara od imperijalnih sila, i njihovo jurenje sebičnih partikularnih interesa pod krinkom „nacionalnog oslobođenja“, mnogi su se, razočarani, okrenuli klasnoj analizi. Veza između nacionalizma i komunizma, između nacionalnog i klasnog oslobođenja, bila je neraskidiva. Međutim, današnji opisi ovih događaja najčešće namerno brišu komunizam i klasu.
Crvena ruka
Veze Crne ruke i Mlade Bosne sa ruskim revolucionarima, dakle, počele su još pre izbijanja Prvog svetskog rata. Uprkos tome, u ovom periodu ih još uvek ne možemo okarakterisati kao eksplicitno anti-imperijalističke revolucionarne organizacije. Dok je Mlada Bosna bila bliska revolucionarima, vrhuška Crne ruke je više negovala veze sa „zvaničnom“ Rusijom, odnosno sa carskim vojnim i obaveštajnim strukturama. Još uvek su se nadali pomoći imperijalnih sila za ostvarivanje projekta ujedinjenja Srba (ili svih Južnih Slovena). Sam Golubić se u Rusiji prvi put obreo u leto 1915. godine, po Apisovim naređenjima, i regrutovao južnoslovenske ratne zarobljenike iz Austro-Ugarske za Rusku carsku vojsku.[14] Božin Simić, jedan od vodećih crnorukaca, najduže se zadržao u Rusiji, i tamo prešao put od srpskog nacionaliste do levičara. To je ujedno bila i životna putanja hiljada južnoslovenskih vojnika koji su se tamo našli, a koje su radikalizovali siromaštvo, nejednakost i maltretiranje od strane ruskih i srpskih oficira.[15] U slučaju Simića bitni faktori bili su i njegovo novo, izričito projugoslovensko opredeljenje, razočaranost imperijalizmom na koji su se crnorukci ranije oslanjali, kao i činjenica da mu je srpska monarhija sudila u odsustvu i da ga je u slučaju povratka u Solun čekala zatvorska kazna.[16] Njegova kasnija veza sa sovjetskim obaveštajnim strukturama još uvek nije sasvim istražena, iako je igrao bitnu ulogu u približavanju Jugoslavije SSSR-u nakon puča 27. marta 1941. godine.[17] Prva osoba sa kojom se Golubić sastao kada je u julu 1920. godine emigrirao iz Kraljevine SHS, bio je upravo Božin Simić. U tom trenutku, Golubić je već oko mesec dana bio član Komunističke partije Jugoslavije.[18]
Tada počinje Golubićev život političkog emigranta – komuniste. Najviše vremena je proveo u Beču, gde je blisko sarađivao sa još jednim bivšim crnorukcem i komunistom, Pavlom Bastajićem. Mustafa Golubić, kao i mnogi nacionalisti koji su smatrali da je buržoazija izdala nacionalne ideale, našao se u takozvanoj levoj frakciji KPJ, koja se zalagala za intenziviranu revolucionarnu agitaciju u uslovima ilegale, očekujući da će dvadesete doneti novi talas komunističkih revolucija. Članice i članovi leve frakcije su se zalagali minimalno za federalno preuređenje Jugoslavije, ili čak njeno razbijanje zarad stvaranja ujedinjene Balkanske sovjetske federativne socijalističke republike. Golubić je bio delegat KPJ na njenom Trećem kongresu, održanom u Beču 1926. godine, na kojem je postignuto privremeno pomirenje između leve i desne frakcije. U Beču je radio i kao urednik partijskih novina Srp i čekić.[19] Međutim, dve njegove najznačajnije oblasti rada bile su obaveštajne službe i nacionalno-revolucionarne organizacije.
1923. godine Mustafa je postao sovjetski obaveštajac, a navodi da mu je šef bio izvesni Čerski-Knap.[20] Formalni naziv odeljenja u kojem je radio Golubić je Inostrano odeljenje Državne političke uprave pri Narodnom komesarijatu unutrašnjih dela, odnosno INO GPU NKVD.[21] Nije poznato kakvi su bili konkretni zadaci Golubića, ali je izvesno da je Beč bio centralni punkt INO GPU za jugoistočnu Evropu, i da su mnogi jugoslovenski komunisti tako postali blisko povezani sa obaveštajnim strukturama SSSR-a. Pored Bastajića i Golubića, obaveštajnim radom su se bavili još i Labud Kusovac i Dimitrije Stanisavljević – Krka.[22] Golubića je često finansijski izdržavao Vladimir Tucović, crnorukac i rođeni brat Dimitrija Tucovića.[23] Rad obaveštajaca bio je direktno vezan uz rad nacionalno-revolucionarnih organizacija.
Sovjetski Savez aktivno je pokušavao da izgradi ujedinjeni front komunista sa nacionalno-revolucionarnim organizacijama, te je u Beču potajno ali blisko sarađivao ne samo sa crnorukcima, nego i sa revolucionarima iz Albanije, Dobrudže, Makedonije, Crne Gore i Hrvatske. U njihove najveće uspehe svakako se ubraja približavanje albanskih revolucionara iz KONARE-a (Komiteti Nacional Revolucionar) SSSR-u, kao i stvaranje Vnatrešne Makedonske Revolucionerne Organizacije (ujedinjene), koja će postati uspešna i popularna protivteža ekstremnodesničarskom VMRO-u Vanča Mihajlova.[24] Golubić je svakako bio u centru tih zbivanja, jer je bio jedan od urednika novina La Fédération balkanique, koje su od 1924. godine izlazile u Beču i služile kao platforma za objedinjavanje nacionalno-revolucionarnih organizacija Balkana.[25] Golubić je u tim novinama najviše pisao o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, „Crnoj ruci“ i uzrocima Prvog svetskog rata. Urednici su, naravno, bili njegovi bliski prijatelji Labud Kusovac i Pavle Bastajić, a kasnije makedonski revolucionar Dimitar Vlahov.[26]
1928. godine, Golubić je uhapšen u Beču i proteran iz Austrije, te se obreo u Berlinu. Prema pisanju ruskog istoričara Vladimira Pjatnickog, ovo je ujedno i kraj njegove delatnosti u INO GPU. Tada prelazi u Četvrto odeljenje Generalštaba Radničko-seljačke Crvene armije, odnosno postaje deo vojnoobaveštajne službe.[27] U januaru 1930. godine, po partijskom zadatku seli u Moskvu, i pohađa četvoromesečni kurs na Međunarodnoj lenjinskoj školi, gde su se školovali kadrovi Kominterne.[28] Naredne tri godine, Golubić radi za Kominternu. Međutim, to ga ne čini „agentom Kominterne“ – on ni u jednom trenutku nije bio deo OMS-a, obaveštajnog aparata Komunističke internacionale. Njegov posao bio je organizatorski – putovao je u Grčku, Francusku i Nemačku, te je tamo radio na organizovanju partijskih ćelija. Rad je svakako bio tajni i zahtevao je obaveštajno iskustvo.[29] Naime, Golubić je u Francuskoj formirao ilegalne komunističke ćelije u okviru francuske vojske, a u Nemačkoj pripremao štab koji bi, u slučaju napada Velike Britanije i Francuske na SSSR, bio zadužen za dizanje radničkih ustanaka u tim zemljama.[30]
Mustafa protiv Tita
Uprkos fascinantnoj karijeri, ono što je verovatno privuklo najviše pažnje oko Mustafe Golubića jesu nagađanja o njegovom sukobu sa Josipom Brozom Titom. Do sada ona jesu ostala upravo to – nagađanja. Međutim, očigledno je da je taj sukob postojao, i ovde ću pokušati da ga podrobnije razjasnim, mada sam o njemu već kratko pisao u svojoj novoj knjizi Prije Tita.
1934. godine, Golubić se vratio vojnoobaveštajnoj službi Crvene armije, te je prvenstveno radio u Francuskoj i SAD-u. U nacističkoj Nemačkoj je ponovo učestvovao u radu tajne vojne organizacije za slučaj napada na SSSR, ovoga puta, od strane nacista.[31] Na osnovu svedočenja Ive Vejvode, znamo i da je neko vreme bio u Pragu.[32] Međutim, njegova najvažnija aktivnost, bar što se tiče KPJ, odvijala se u Parizu.
Sve je počelo kada je, u julu 1937. godine, generalni sekretar KPJ Milan Gorkić otišao u Moskvu. Tamo je mesec dana kasnije uhapšen pod lažnim optužbama za špijunažu, i nedugo potom streljan.[33] U Parizu, gde se nalazilo rukovodstvo KPJ, nastalo je rasulo. Ako je generalni sekretar partije špijun, to svakoga drugog automatski stavlja pod sumnju. Kominterna je sa emigrantima prekinula svaki kontakt. Konfuzija koja je usledila umalo nije koštala života Pavla Bastajića, Golubićevog dugogodišnjeg prijatelja i bliskog saradnika. Njega je u Parizu u jesen 1937. godine pokušao da ubije agent NKVD-a Ivan Kralj. Dakle, član jednog ogranka sovjetske obaveštajne službe dobio je naređenje da izvrši atentat na člana drugog ogranka, iz razloga koji ni do danas nisu razjašnjeni. Bastajić se za pomoć obratio svom starom prijatelju, crnogorskom komunisti Labudu Kusovcu, koji se nalazio u Parizu i učestvovao u sastancima privremenog Politbiroa. Tragedija je sprečena zahvaljujući Titu, koji je na zahtev Kusovca ubedio Kralja da ne ubije Bastajića.[34] Na osnovu ovoga, može se zaključiti da su Kusovac i drugi jugoslovenski komunisti u Parizu već tada prihvatali Tita za vrhovni autoritet u partijskim poslovima.
Međutim, između Kusovca i Tita ubrzo je došlo do sukoba. Nepoverenje među komunističkim emigrantima je raslo, te su se decembra 1937. godine izdvojile dve frakcije, koje su se borile za prevlast u partiji. Sa jedne strane je bilo takozvano „Privremeno rukovodstvo“, koje je vodio Josip Broz Tito, a sa druge „Paralelni centar“ Ive Marića i Labuda Kusovca. Golubić, koji je tada često boravio u Parizu, svrstao se na stranu svog prijatelja iz bečkih dana. Snabdevao ga je tada dragocenim informacijama iz Moskve i oko sebe okupljao jugoslovenske studente komuniste, vrbujući ih i za vojnoobaveštajnu službu, i za Paralelni centar.[35] Njegovi najznačajniji saradnici u Parizu bili su studenti Radivoj Uvalić i Čeda Kruševac, kao i stariji slikari Dida Demajo i Mirko Kujačić. Kruševac i Kujačić bavili su se nabavkom i izradom falsifikovanih pasoša.[36]
Rat i smrt
Tokom 1938. i 1939. godine, Marić i Kusovac su poraženi i zajedno sa svojim saradnicima isključeni iz KPJ. Ta sudbina, koliko je poznato, nije zadesila Golubića. Moguće je da je Tito pokušao da ga integriše nazad u partiju. To je ujedno i bio jedan od razloga njegovog uspeha u frakcijskoj borbi – među poznatijim pristalicama Titovih protivnika koji su postali deo njegovog najužeg kruga su Milovan Đilas, Boris Kidrič i Ivan Milutinović.[37] U prilog ovoj tezi ide i neobično opisivanje Golubića koje nalazimo u memoarima Rodoljuba Čolakovića, Titovog najbližeg saradnika u prvim mesecima sukoba u Parizu. Naime, Čolaković tih godina čak tri puta tobože „slučajno“ nailazi na Golubića, dvaput u višemilionskom Parizu i jedanput u Sarajevu.[38] Čolaković se očigledno ili na svoju ruku ili na Titov zahtev nalazio sa Golubićem. Na „pomirenje“ Golubića i Tita upućuje i izveštaj Radivoja Uvalića podnet Centralnom komitetu KPJ u jesen 1944. godine, kao i kasnija sećanja Ive Vejvode.[39] Nažalost, ovde nam ostaje samo oslanjanje na usmene izvore, s obzirom da je rad Golubića kao sovjetskog obaveštajca morao biti potpuno odvojen od KPJ.
Uprkos nekim naznakama o razrešenju spora sa Titom, načelnik Vojnoobaveštajne službe Crvene armije žalio se u martu 1941. godine Georgiju Dimitrovu, generalnom sekretaru Kominterne, da Tito ometa Golubićev rad i stvara mu probleme.[40] Mesec dana ranije, načelnik se po istim osnovama žalio u ime Ivana Srebrenjaka – Antonova, Golubićevog zagrebačkog kolege i još jednog pristaše Paralelnog centra.[41] Obojica su potkazani anonimnim dojavama i ubijeni tokom okupacije – Golubić u Beogradu, a Srebrenjak u Zagrebu godinu dana kasnije. Sudbine Golubićevih saradnika često nisu bile sretne, što takođe ukazuje na potencijalni nastavak sukoba sa Titom. Čeda Kruševac je u partizanima streljan usled nesporazuma,[42] a Labud Kusovac, iako vraćen u partiju i poslan u diplomatiju, završio je na Golom otoku, nakon što je KPJ došla u posed njegovih pisama protiv Tita pisanih 1937. i 1938. godine.[43] Demajo je takođe završio na Golom otoku, mada je nakon logora živeo pristojno, radeći kao tehnički i umetnički urednik u nekoliko izdavačkih kuća.[44] Uprkos partijskim istragama kojima su bili podvrgnuti tokom rata, Radivoj Uvalić i Mirko Kujačić su imali uspešne posleratne karijere. Uvalić je postao poznati jugoslovenski ekonomista i diplomata, a Kujačić se vratio slikarstvu.
Poslednji meseci Mustafe Golubića nisu ni približno toliko misteriozni koliko se pretpostavlja. Njegovo navodno učešće u puču 27. marta 1941. godine, ako ga je uopšte bilo, bilo je beznačajno. Ruski istoričar Leonid Gibijanski je uverljivo pokazao neutemeljenost dokaza o učešću Golubića u državnom udaru.[45] Njegov stari prijatelj, Božin Simić, svakako je bio umešan, ali ne postoje apsolutno nikakve naznake da je Golubić u trenutku puča bio u kontaktu sa njim. Krunski svedok, Pavle Popović – Crni, koji je navodno bio deo Golubićeve mreže, kompromituje se već na samom početku iskaza, jer netačno tvrdi da je Golubić bio agent NKVD-a, a ne Crvene armije.[46]
Mustafu Golubića uhapsio je Gestapo 7. juna 1941. godine u Beogradu, u stanu u današnjoj ulici Milana Rakića na Zvezdari. Priča da mu policija nije saznala čak ni ime i da je potpuno ćutao nije istinita. Policija je najkasnije 11. juna 1941. godine znala da je uhapšeni Luka Đerić zapravo poznati komunistički obaveštajac. Međutim, uprkos batinama i mučenju, iz Golubića nisu izvukli ni jednu jedinu korisnu informaciju. Golubić je islednicima priznavao samo ono što su već znali, kao što je bila praksa među komunistima. Iz dokumenata sa njegovog saslušanja stiče se utisak da se radi o nacionalnom revolucionaru koji je bio na vrhuncu aktivnosti od 1908. do 1918. godine, i koji se nakon toga politički pasivizirao iako je bio simpatizer komunista. Jedina detaljnija „priznanja“ odnose se na period od 1929. do 1931. godine, odnosno njegov boravak u Berlinu. Očigledno je Gestapo imao neke podatke od policije iz vajmarskog doba koja je pratila Golubića. Međutim, čak i tu, Golubić priznaje samo povremene kontakte sa legalnom organizacijom „Crvene pomoći“.[47] Nekoliko dana kasnije je ponovo izveden na saslušanje, i sve što je rekao je da je Apis organizovao Sarajevski atentat. Veze sa levom frakcijom u KPJ i sa GPU je negirao. Nije odao ni jedno jedino ime, niti je spomenuo Crvenu armiju.[48] Ako su nacisti i znali da imaju posla sa komunističkim špijunom, nisu ni slutili da je on operativac Crvene armije. O Smederevskoj tvrđavi i 27. martu, naravno, ni pomena. Streljan je 29. jula 1941. godine.[49]
Zašto Golubić?
Stvarni život Mustafe Golubića nije toliko senzacionalan koliko neke od legendi koje mu se pripisuju. Uprkos tome, bio je poprilično spektakularan, počevši od prvog hapšenja u Austro-Ugarskoj do herojskog držanja pred Gestapom i pogibije. Golubić je počeo da privlači pažnju naše javnosti zato što je bio tajanstveni špijun, o kome su se već u međuratnom periodu ispredale legende. Međutim, to samo po sebi nije dovoljno objašnjenje. Golubić je bio jedan od mnogih jugoslovenskih komunističkih obaveštajaca. Svi su oni vodili izuzetno opasne i uzbudljive živote. Po čemu je Golubić poseban?
Za početak, bio je izuzetno harizmatična ličnost. Za čoveka koji ne može iza sebe da ostavlja pisane tragove, jako je bitno kako će ga pamtiti oni koji će o njemu nakon njega pisati. Ivo Vejvoda ga je „od prvog dana zavolio kao rođenog oca“.[50] Mirko Kujačić, pravdajući se pred partijom nakon rata, napisao je da ga je voleo i bezuslovno mu verovao.[51] Vera Mujbegović, koja je bila samo dete, seća se da su „pri svakom pomenu njegovog imena roditelji nekako spuštali glas i pominjali ga s pijetetom“.[52] Pored toga, za raspirivanje misterije o Golubiću sigurno je bitan njegov sukob sa Titom – o kojem se uvek mnogo spekulisalo, a jako malo znalo, i čija je priroda čak i sad donekle nerazjašnjena.
Na kraju, ne sme se zanemariti ni „nacionalni“ aspekat intrige o Golubiću. On privlači pažnju današnje, često nacionalističke javnosti, jer je bio musliman koji se izjašnjavao kao Srbin, jer je bio mladobosanac i crnorukac, a potom postao komunista, što u nacionalističkom imaginariju znači „anti-Srbin“. Golubićeva životna priča danas je filtrirana kroz prizmu nacionalnog, kalup u koji se „Mujka“ ne može uklopiti. Ta i takva priča ne samo da ne govori ništa o Golubiću, nego ne govori ništa ni o „nacionalnom“.
Golubić je ostavio značajan trag koji može postati predmetom jedne izvanredne i uzbudljive biografije, pod uslovom da ona nije pisana etnocentrično i sa naivnim romantizacijama tobože nacionalnog junaka. Ono što je zanimljivo u vezi Golubića je upravo to što, uprkos nastojanjima autora koji pišu o njemu da komuniste predstave kao bandite, teroriste, ubice i „anti-Srbe“, njegov životni put pokazuje upravo suprotno: da je bio disciplinovan, sposoban, visoko obrazovan predstavnik jedne plemenite ideje, koja je ka internacionalizmu i socijalizmu okretala čak i mnogobrojne okorele nacionaliste.
Bilješke:
[1] Rodoljub Čolaković, Kazivanje o jednom pokoljenju, knjiga druga (Sarajevo: Svjetlost, 1968), 140. Radilo se o Feđi Alilujevu, rođenom bratu Staljinove supruge Nadežde Alilujeve.
[2] O Staljinovoj taktici namernog izbegavanja provokacija sa nacističkom Nemačkom (i drugim silama koje su ugrožavale SSSR), vidi David Shearer, „Stalin at War, 1918-1953: Patterns of Violence and Foreign Threat“, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 66 (2/2018), 208.
[3] Milomir Marić, Deca komunizma, knjiga prva: magle sa istoka (Beograd: Laguna, 2014), 111-270.
[4] Sead Trhulj, Mustafa Golubić: čovjek konspiracije (Ljubljana: Partizanska knjiga, 1986); Dejan Stojiljković, Mustafa Golubić: Ljubavnik, obućar, ratnik, špijun (Beograd: Nedeljnik, 2019).
[5] Borivoje Nešković, Mustafa Golubić (Beograd: Borivoje Nešković, 1985).
[6] Ubavka Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, Istorija 20. veka 1-2 (1993), 217-230; Aleksej Timofejev, Goran Miloradović, Aleksandr Silkin (ur.), Moskva – Srbija, Beograd – Rusija: dokumenti i materijali, Tom 4. Rusko-srpski odnosi, 1917-1945. (Moskva, Beograd: CGA Moskve, Arhiv Srbije, 2017).
[7] Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 218. Fascinantno je da u senzacionalističkim novinskim člancima o Golubiću čak ni ovaj podatak nije ispravno naveden. Kao datum rođenja se, iz nekog razloga, navodi 24. oktobar 1889. godine, koji je dospeo čak i na inače preciznu srpskohrvatsku Wikipediju.
[8] Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 228.
[9] Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 219.
[10] Detaljan rezime Lenjinove revolucionarne strategije dostupan je u Lars T. Lih, „‘The New Era of War and Revolution’: Lenin, Kautsky, Hegel and the Outbreak of World War I“, u Alexander Anievas (ur.), Cataclysm 1914: The First World War and the Making of Modern World Politics (Leiden, Boston: Brill, 2015), 366-412.
[12] Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914 (Beograd: Prosveta, 1966), 297.
[13] Dedijer, Sarajevo 1914, 302-304. Trocki i Lunačarski tada su bili istaknuti „mežrajonci“, odnosno ljudi koji su pokušali da pomire boljševike i menjševike, mada su tokom rata postajali sve bliži boljševičkim pozicijama, i na kraju im se pridružili. Serž je bio anarhista koji se pridružio boljševicima nakon svog dolaska u Sovjetsku Rusiju 1919. godine.
[14] Bogumil Hrabak, „Delatnost članova udruženja ’Ujedinjenje ili smrt’ u Rusiji 1915-1918. godine“, Istorija XX veka VII (1965), 188-189.
[15] O položaju južnoslovenskih dobrovoljaca i ratnih zarobljenika u Carskoj Rusiji vidi Ivan Očak i Mihailo Marić, Danilo Srdić, crveni general (Beograd: Sedma sila, 1965); Ivan Očak, U borbi za ideje Oktobra: Jugoslavenski povratnici iz Sovjetske Rusije (1918–1921) (Zagreb: Stvarnost, 1976); Ivan Očak, Jugoslavenski oktobarci: likovi i sudbine (Zagreb: Školska knjiga, 1979); Vujica Kovačev, Na zajedničkom frontu revolucije: Veze između jugoslovenskih i mađarskih komunista 1918–1919. i učešće Jugoslovena u mađarskoj revoluciji 1919. godine (Beograd: Institut za savremenu istoriju, 1987). Očakove knjige dostupne su besplatno na sajtu Memory of the World Library, a Kovačevljeva monografija na sajtu Instituta za savremenu istoriju.
[16] Hrabak, „Delatnost članova udruženja „Ujedinjenje ili smrt“ u Rusiji“, 203.
[17] Dragan Bakić, „Apis’s Men: the Black Hand Conspirators after the Great War“, Balcanica XLVI (2015), 230-231.
[18] Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 220-221.
[19] Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 220.
[20] Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 221. Njegovo pravo ime je Solomon Lazarov Goldštajn (1884-1968). Bio je aktivni socijaldemokrata u Bugarskoj od 1906. godine, te, kao i Golubić, veteran Balkanskih ratova. Nakon 1914. godine vodi aktivnu borbu protiv svetskog rata i sarađuje sa Lenjinom, da bi se nakon revolucije iz Bugarske preselio u SSSR. Vodio je sovjetsku obaveštajnu službu u Beču dvadesetih, a potom do kraja života živeo u Moskvi. Vidi Н.Г. Томилина (ur.), Никос Захариадис. Жизнь и политическая деятельность (1923–1973). Документы (Москва, Санкт-Петербург: Нестор-История, 2017), 468.
[21] Владимир Иосифович Пятницкий, Осип Пятницкий и Коминтерн на весах истории (Минск: Харвест, 2004), 254.
[22] Ivo Banac, With Stalin against Tito: Cominformist Splits in Yugoslav Communism (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1988), 67-68, 116.
[23] Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 223.
[24] Oliver-Jens Schmitt, „’Balkan-Wien’ – Versuch einer Verflechtungsgeschichte der politischen Emigration aus den Balkanländern im Wien der Zwischenkriegszeit (1918-1934)“, Südost-Forschungen 73 (2014), 268-305. Za priču o odnosima VMRO i komunista, vidi Ленина Жила, Виенска „стапица” – историја на преговорите мегу СССР и ВМРО на Тодор Александров (Скопје: Институт за национална историја, 2014). O KONARE-u i nastanku Komunističke partije Albanije, vidi Lejnar Mitrojorgji, „The Albanian Communist Party from Prewar Origins to Wartime Resistance and Power“, u Ulf Brunnbauer i John R. Lampe (ur.), The Routledge Handbook of Balkan and Southeast European History (London: Routledge, 2020), 365-372.
[25] Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 220.
[26] Moni Levi, Doživljaji i susreti na stazama revolucije (Sarajevo: Svjetlost, 1972), 22. Levi je, kao jedan od članova leve frakcije i blizak prijatelj Golubića, ujedno i jedan od pouzdanijih izvora što se tiče neposrednih učesnika događaja.
[27] Пятницкий, Осип Пятницкий и Коминтерн на весах истории, 254-255.
[28] Пятницкий, Осип Пятницкий и Коминтерн на весах истории, 255; Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 221.
[29] U slučaju Komunističke internacionale, teško je razdvojiti generalni ilegalni rad od obaveštajnog. Većina komunističkih partija bila je ilegalna, a čak i one koje nisu, imale su ilegalno krilo koje je moralo voditi partiju u slučaju revolucije ili državne represije. Međutim, formalno gledano, „agenti Kominterne“ su isključivo ljudi koji su radili za OMS. U protivnom bismo doslovno svakog komunistu aktivnog od 1919. do 1943. godine mogli nazvati „agentom Kominterne“, što taj izraz čini beskorisnim.
[30] Пятницкий, Осип Пятницкий и Коминтерн на весах истории, 255, 260; Vujošević, „Prilozi za biografiju Mustafe Golubića“, 226. Golubić je bio deo Organizacionog odeljenja Kominterne. O tom odeljenju, vidi Грант М. Адибеков, Элеонора Н. Шахназарова, Kирилл K. Шириня, Организационная структура Kоминтерна, 1919-1943 (Москва: РОССПЭН, 1997), 156-157.
[31] Пятницкий, Осип Пятницкий и Коминтерн на весах истории, 255, 264.
[33] O padu Milana Gorkića i razlozima hapšenja, vidi Stefan Gužvica, Prije Tita: Frakcijske borbe u Komunističkoj partiji Jugoslavije 1936-1940. (Zagreb: Srednja Europa, 2020), 51-60.
[34] Gužvica, Prije Tita, 68-69. Kralj je na kraju streljan u Moskvi u avgustu 1938. godine. Jugoslovenski komunisti smatrali su da je to zato što je bio „Gorkićev čovek“. Ironično je da je jedan od članova Kraljeve obaveštajne mreže, Boris Božič, potom završio kao jedan od najaktivnijih članova Kusovčevog i Marićevog Paralelnog centra.
[35] Gužvica, Prije Tita, 72, 80.
[36] Milan Radanović, „Dida De Majo (1906-1964): Biografija“, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja u Beogradu 9 (2009), 449-450.
[37] Gužvica, Prije Tita, 70-71, 92.
[38] Rodoljub Čolaković, Kazivanje o jednom pokoljenju, knjiga treća (Sarajevo: Svjetlost, 1972), 483-494, 540-542, 727-731.
[39] Arhiv Jugoslavije (AJ), Fond 507 CK KPJ, 1944/583, „Izjava dr. Radivoja Uvalića, predavača na partijskom kursu pri 25. diviziji NOV“, 15. oktobar 1944, 3-4; Berić, Zbogom XX. stoljeće, 75. Drugu i veoma sličnu verziju Vejvodine priče, prema kojoj je Tito rekao komunistima u Beogradu da Golubića ne treba dirati, izneo je Jovan Marjanović. Činjenica da skoro identična priča dolazi iz dva različita nepovezana izvora dodatno ide u prilog hipotezi o „pomirenju“ Tita i Golubića. Branko Petranović i Sava Dautović, Jugoslovenska revolucija i SSSR (1941-1945) (Beograd: Narodna knjiga, 1988), 42.
[40] Aleksej Timofejev, Rusi i Drugi svetski rat u Jugoslaviji: Uticaj SSSR-a i ruskih emigranata na događaje u Jugoslaviji 1941–1945. (Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 2010), 222-223. Timofejev se na ovim stranama obračunava i sa neutemeljenim hipotezama o Golubićevom navodnom dizanju u vazduh Smederevske tvrđave.
[41] Ruski državni arhiv socio-političke istorije (RGASPI), 495-277-1884, Генерал-лейтенант Голиков, „В Коминтерн, товарищу Соркину“, 8. februara 1941. O Srebrenjakovom odnosu sa Titom, vidi Gužvica, Prije Tita, 80, 126-127.
[42] Uvalić i Kruševac našli su se u istom odredu, i čekali su rešenje partijske komisije koja ih je sumnjičila zbog ranijeg frakcionaškog rada. Dok je Uvalić mirno čekao (i dočekao) partijsku rehabilitaciju, Kruševac se uspaničio i pokušao da pobegne iz odreda. Pokušaj bekstva je samo ubedio njegove saborce da je on špijun, te su ga streljali. O njegovoj tragičnoj sudbini, vidi Milenko Karan, Njima nije oprošteno (Subotica: Minerva, 1991), 141-156.
[43] Pisma se nalaze u AJ, Fond 507 CK KPJ (Emigracija KPJ u Francuskoj).
[44] Radanović, „Dida De Majo“, 511-512.
[45] Леонид Янович Гибианский, „Советский Союз и сербский военный переворот 27 марта 1941 года: историческая действительность, мифы, загадки“, u К. В. Никифоров (ur.), Из истории сербии и русско-сербских связей 1812-1912-2012 (Москва, Институт славяноведения РАН, 2014), 218-223, 244-245.
[46] Гибианский, „Советский Союз и сербский военный переворот“, 221-222.
[47] „Isledni postupak gestapo nad uhvaćenim sovjetskim obaveštajcem M. Golubićem“, u Moskva – Srbija, Beograd – Rusija, 913-914.
[48] „Isledni postupak gestapo“, u Moskva – Srbija, Beograd – Rusija, 915-916.
[49] Slavko Odić, Slavko Komarica, Partizanska obavještajna služba: šta se stvarno događalo, knjiga treća (Zagreb: CIP, 1988), 56.
[50] Berić, Zbogom XX. stoljeće, 69.
[51] AJ, Fond 507/VII CK KPJ – Kontrolna i statutarna komisija, kutija 16/5, Mirko Kujačić, „Političkom odeljenju Ministarstva narodne odbrane“, 10. septembar 1945, 1.
[52] Vera Mujbegović, „Tuzla moje mladosti“. Dostupno online.
Tekst je financiran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija Agencije za elektroničke medije za 2020. godinu.
6. kolovoza 2016.Fašizam i kultura zaborava
Jedno od utemeljujućih mjesta suvremenog historijskog revizionizma korištenje je sporazuma Molotov-Ribbentrop kao dokaza da je Sovjetski Savez, baš kao i Treći Reich, imao agresivne ekspanzionističke namjere prema ostatku europskog kontinenta. Nasuprot uvriježenim vjerovanjima, autor teksta nastoji mapirati cjelovitu sliku dinamike svjetske vanjske politike u predratnom periodu, u kontekstu kojega sklapanje sporazuma o nenapadanju između SSSR-a i Njemačke u kolovozu 1939. godine postaje očajnički sovjetski pokušaj odgađanja rata.
1. travnja 2018.Crna internacionala
Svaka društvena formacija u povijesti ima svoju političko-ekonomsku podlogu. Katolička crkva, koja je u doba feudalizma bila duboko isprepletena sa svjetovnom vlašću, u vrijeme prijelaza u kapitalizam, smjestila se uz bok onima koji će omogućiti održanje njezine moći te realizaciju njezinih materijalnih interesa i u novom sistemu. Donosimo prijevod drugog poglavlja knjige Crna internacionala, objavljene 1956. godine u SFRJ, u kojem novinar i publicist Frane Barbieri piše o povijesnom razvoju katoličke crkve.
27. prosinca 2019.Nelagoda u nacionalnoj kulturi
Dominantna interpretativna matrica unutar koje se valoriziraju djela Miroslava Krleže polazi od autokolonijalne optike koja crpi legitimaciju iz njegove problematizacije provincijalne bijede. Unatoč segmentima dramskog, proznog, esejističkog i putopisnog opusa duboko uronjenima u marksističku društvenu analitiku, Krležina se književna vrijednost mjeri upravo uspjelošću neutilitarnog i apolitičnog odmaka od marksizma kao profane prakse i nižeg registra odnošenja prema svijetu, u skladu s ideološkim zagovorom tumačenja umjetnosti kao autonomnog polja.
31. prosinca 2019.Jugoslavija nije Galsko selo
U javnim istupima kojima je cilj afirmacija antifašističkih vrijednosti i Narodnooslobodilačke borbe nerijetko imamo prilike čuti floskule koje prenaglašavaju posebnosti jugoslavenskog partizanskog pokreta. „Partizani su se oslobodili sami“ ili „Jugoslavija je bila jedina oslobođena država u okupiranoj Europi“ najčešće su formulacije ovakvih dezinformacija, a društvenim mrežama kruži i netočna karta koja ih potkrepljuje. Nasuprot takvim tvrdnjama, povijesna je činjenica da su domaći partizani mogli računati na solidarnost i konkretnu pomoć iz drugih zemalja i nikada nisu djelovali posve sami. Negacijom emancipatornih borbi širom svijeta ne činimo uslugu antirevizionističkim naporima u vlastitom dvorištu.
15. ožujka 2016.Biti vitez u NDH – elementi biografije Rafaela Bobana
Rafael Boban bio je jedan od najutjecajnijih i najpoznatijih članova ustaškog pokreta, a kasnije i ustaškog režima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj (NDH). Iako je bio jedan od osnivača „Crne legije“, svoju vojnu slavu stekao je političkim i vojnim djelovanjem u sjeverozapadnoj Hrvatskoj, zbog čega je bio nagrađen titulom viteza u NDH. Odličja, titule i prateća slava koje su mu dodijelile institucije NDH, omogućile su kasnijoj ustaškoj emigraciji da od njega stvore legendu po kojoj se tijekom 1990-ih zvala IX. bojna HOS-a, u čiju se čast u Koprivnici nedavno pokušala podići spomen-ploča. Tekst je pokušaj dubljeg shvaćanja značenja sintagmi „vitez“, „zapovjednik Koprivnice - ustaškog Sigeta“ ili „legendarni borac za hrvatsku slobodu“ te što nam biografija Rafaela viteza Bobana zapravo govori o proklamiranim i praktičnim politikama na kojima se NDH temeljila.
16. listopada 2016.Lekcije iz Cable Streeta
Prije nekoliko dana obilježena je 80. godišnjica radničkog otpora jačanju fašizma u Velikoj Britaniji. Najupečatljiviji moment ovog historijskog događaja nije bio fizički okršaj između fašista i antifašista, nego brutalna upotreba policijske represije nad potonjima koji su, unatoč svemu, pokušali (i uspjeli) spriječiti javnu demonstraciju rasizma i neprikrivenog imperijalizma. Pouke izvučene iz ove borbe upućuju na čvrstu vezu između kapitala i fašizma čemu jedini efikasni odgovor pronalazimo u zajedništvu organizirane radničke klase.
1. lipnja 2017.Diskretni šarm revizije
Povodom osječkog predstavljanja makedonskog prijevoda romana Unterstadt i drugog kruga lokalnih izbora u kojima sudjeluje i njegova autorica Ivana Šojat kao kandidatkinja Hrvatske demokratske zajednice za gradonačelnicu Osijeka, donosimo analizu političke dimenzije Šojatina književnog teksta koji se skladno uklopio u postsocijalističke prozne trendove na ovim prostorima, barem na dva načina: kriminaliziranjem Narodnooslobodilačke borbe u skladu s teorijom o dvama totalitarizmima te viktimizacijom kapitalista izvlaštenih nakon pobjede socijalističke revolucije u Jugoslaviji.
15. rujna 2018.Klasna borba, a ne klasna suradnja
O važnosti teorijskog i pedagoškog rada za revolucionarnu praksu čitajte u tekstu o životu i djelovanju istarske revolucionarke Giuseppine Martinuzzi, članice Komunističke partije Italije i političke sekretarke Ženske komunističke grupe iz Trsta u razdoblju jačanja fašizma i revolucionarnog radničkog pokreta u Istri i Italiji. Tekst Andreje Gregorine nadovezuje se na nedavno objavljeni članak o borbi njemačke marksistkinje Clare Zetkin protiv fašizma, imperijalizma i kapitalizma nakon Prvog svjetskog rata.
15. ožujka 2016.O Vidi Tomšič, marksističkom feminizmu i djelovanju
Autorica donosi kritiku članka Nanette Funk, koja obnovljeni interes za politički rad osoba poput Vide Tomšič (1913-1998) označava kao „reaktivnu formaciju“ spram neoliberalizma te akademski trend koji bi mogao „ugroziti reputaciju“ ženskih i rodnih studija u regiji. Bonfiglioli ukazuje da su navedeni stavovi tipičan pokušaj nasilnog kreiranja binarne distinkcije između ženske „volje za djelovanjem“[*] i socijalističke državne politike, tvrdeći kako je ostvarivanje ženskih prava unutar komunističkih partija i ženskih organizacija pod državnim socijalizmom uistinu bilo moguće. Nadalje, smatra kako je nužno smjestiti transnacionalni aktivizam Vide Tomšič u kontekst globalnog sustava antifašističkih, antikolonijalnih te internacionalističkih poslijeratnih mreža.
29. prosinca 2016.Tigar protiv slona
19. prosinca 2016. označio je 70. godišnjicu početka Prvog indokineskog rata. Te večeri 1946. godine eksplodirala je elektrana u Hanoiju, nakon čega je gradom zavladao mrak. Bila je to prva veća diverzija boraca Viet Minha, Revolucionarne lige za neovisnost Vijetnama, protiv francuskih kolonijalnih vlasti. Ova akcija će označiti uvod u sedmogodišnji ratni sukob (do 1. kolovoza 1954. godine) čija nam povijest pomaže rasvijetliti narav globalnih međunarodnih odnosa u razdoblju nakon Drugog svjetskog rata te locirati konkretne ideološke pretpostavke koje su, čak i nakon bolnog iskustva nacifašističke okupacije, motivirale francuske političare da slične modele eksploatacije nastave primjenjivati u kolonijama.
27. srpnja 2016.S roguljama boj smo bili
U suradnji s Antifašističkim Vjesnikom, donosimo tekst posvećen 75. obljetnici ustanka narodā Hrvatske. U pregledu povijesne situacije u Hrvatskoj 1941. godine naglasak je na dinamici odnosa između fašističkog terora kojeg je provodio ustaški represivni aparat i partizanskog pokreta, koji se pod vodstvom KPJ ubrzo nakon narodnih ustanaka u Hrvatskoj i drugim krajevima Jugoslavije prometnuo u jedan od najmasovnijih antifašističkih pokreta u okupiranoj Europi.
4. ožujka 2016.Zašto je bitno raspravljati o ustašama i partizanima?
Walter Benjamin je upozorio da se budućnost, kao promjena prema boljemu, može ukazati iz naše prošlosti samo ako tu prošlost ispunimo sadašnjošću. Inauguracijom nove vlade, na putu prema crnjoj budućnosti, sadašnjost se ispunjava prošlošću, a javnost može svjedočiti kako se, kroz proces pomjeranja institucionalnog i zakonodavnog te preoznačavanja simboličkog okvira, intenzivira već poodmakli projekt poništavanja društvenih standarda utemeljenih tijekom borbe Narodnooslobodilačkog pokreta 1941-45. Međutim, osim kada se ustaški i partizanski pokret, kao regionalne antagoniste, iz konceptualno površnog antitotalitarnog rakursa stavlja na istu vrijednosnu ravan, iz liberalnog društvenog spektra u javnom prostoru sve učestalije dolazi do apela za pomicanjem fokusa s navodno apsolviranih povijesnih tema, a u ime okretanja prema produktivnoj budućnosti.
27. prosinca 2017.Pet funti godišnje
Povijesna aproprijacija borbe za žensko pravo glasa od strane buržoaskih feminističkih pokreta, do danas uspješno marginalizira doprinose lijevih feministkinja sufražetskom pokretu, a pritom i dimenziju egalitarnosti u kojoj se ogledaju ograničenja liberalne pozicije, koja uspjehom naziva činjenicu da je aktivno i pasivno pravo glasa bilo izboreno za ograničen broj privilegiranih žena. Andreja Gregorina, voditeljica marksističko-feminističkog kružoka FEMATIK, u okviru kojega se promišljala ova tema, ukazuje na demarkacije u polju političke participacije i subjektivacije žena te na važnost socijalističke agende kao zaloga radikalizaciji feminističke borbe.
1. ožujka 2018.Dok se svaka kuharica ne politizuje
Dovođenje u pitanje eksplanatorne moći historijsko-materijalističke analize eksploatacije žena nije samo udaljilo feminističku borbu od socioekonomskih pitanja, nego i otvorilo put aproprijaciji progresivnih dosega socijalističkog i marksističkog feminizma. Iz 9. broja časopisa Stvar prenosimo tekst u kojem Maja Solar analizira položaj žena u carističkoj Rusiji i nakon Oktobra, ukazujući na važnost promišljanja „ženskog pitanja“ kao dijela klasne borbe i emancipatornih dosega revolucionarnog nasljeđa u području socijalnih, ekonomskih i političkih prava, koja su danas ponovo pod direktnim udarom kapitala.
22. prosinca 2018.Nema revolucije bez kontrarevolucije – komparativna historija revolucija Arna Mayera
Dok revizionistički konzervativni i liberalni politički akteri koncept „dva totalitarizma“, koji izjednačava komunizam i fašizam, koriste za delegitimiranje revolucija i antifašističke borbe, progresivna ljevica izbjegava problematizirati pitanje revolucionarnog nasilja. Branimir Janković s Odsjeka za povijest Filozofskog fakulteta u Zagrebu kroz prikaz komparativne studije Arna Mayera o Francuskoj građanskoj i Ruskoj boljševičkoj revoluciji govori o hijerarhizaciji nasilja i nužnosti njegove historijske kontekstualizacije, te radikaliziranju i revolucionaliziranju revolucija putem kontrarevolucija i antirevolucija, međunarodnih ratova i religijskih konflikata.
19. svibnja 2016.Ustav je posthistoricistička bajka
Pročitajte prilagođenu, skraćenu verziju intervjua s filozofom i publicistom Borisom Budenom, u kojem smo razgovarali o odnosu liberalizma i fašizma, o rehabilitaciji ustaštva, različitim varijantama nacionalizma, o revizionizmu te anakronom, historicističkom tumačenju društvenih kretanja, o pitanju posttranzicijskih implikacija na sektor kulture unutar i izvan konteksta jezične politike, a osvrnuli smo se i na aktualni sukob oko klerikalizacije visokog obrazovanja, naročito vidljive u prijedlozima integracije FFZG-a i KBF-a. Cjelovitu snimku intervjua možete pogledati u video prilogu.
10. listopada 2019.Rosa Luxemburg i Clara Zetkin – Politička suradnja kao revolucionarna praksa
Zajednička borba Luxemburg i Zetkin za revolucionarnu poziciju i ciljeve socijalističkog pokreta, a protiv revizionizma u njemačkom i međunarodnom radničkom pokretu, najuočljivija kroz kritiku oportunističkih praksi socijaldemokratskih partija s kraja 19. i početka 20. stoljeća, trajala je više od dva desetljeća. Zbog česte razdvojenosti, represije sustava i zdravstvenih tegoba, dvije su revolucionarke svoje prijateljstvo održavale putem pisama, čija analiza ukazuje na dodirne točke i intenzitet njihove suradnje.
27. lipnja 2016.Promjena okvira #1O fašizmu
U prvoj bilingvalnoj epizodi emisije „Promjena okvira“ pogledajte mozaični pregled događanja održanih tijekom veljače, ožujka i travnja 2016. u sklopu vaninstitucionalnog programa političke edukacije civilno-aktivističkog kulturnog sektora, prilog na temu fašizma u kojem govore Boris Buden, Luka Matić, Ivana Perica i Nikola Vukobratović te intervju s britanskom sociologinjom i političkom aktivistkinjom Hilary Wainwright, s kojom razgovaramo o emancipatornom potencijalu tehnologije, sindikatima i prekarnim oblicima rada, odnosu između paralelnih ekonomija i državnih struktura te pitanju kućanskog rada. Nove epizode pratite na TV Istra svakog zadnjeg petka u mjesecu.
29. prosinca 2017.Ideologija pomirbe u službi desnog revizionizma
Nedavnom javnom komemoracijom 75. obljetnice četničko-talijanskog pokolja nad stanovnicima sela Gata, u omiškom zaleđu, službeni izaslanici hrvatske države još su jednom demonstrirali nepoznavanje ili svjesno ignoriranje povijesnog konteksta u kojemu se zločin dogodio. Suprotno tvrdnjama prisutnih nacionalista iz redova klera i visoke politike, pokolj u Gatima i okolnim selima, sproveden uz punu suglasnost tadašnjih ustaških vlasti, nije motiviran njihovom nacionalnošću ili vjerskim opredjeljenjem, nego antifašističkim diverzantskim aktivnostima i političkom potporom Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije – partizanima.
27. rujna 2016.Da je Tito živ, vjerojatno bi se sastajao s Junckerom
U procesima okoštavanja režima tijekom druge polovice dvadesetog stoljeća, te nakon propasti realnih socijalizama u 1990-ima, naše je društvo raskinulo s partizanskim sjećanjem. No i partizanska praksa predstavlja raskid – na temeljnoj razini ona je ponudila emancipatornu projekciju transnacionalne antifašističke solidarnosti otvorene prema svim dijelovima društva, osim onim fašističkim. Emancipatorni potencijal sjećanja na partizanske prakse danas se razbija o nacionalističke i liberalne revizije. Prve im odriču transnacionalnost, a druge revolucionarnu emancipatornost. O političkim potencijalima partizanstva razgovarali smo s Galom Kirnom.
7. kolovoza 2019.Spomenik nacionalističkoj pomirbi
Revizionističkim konceptom narodne, odnosno nacionalne pomirbe nastoji se prekrojiti povijest zemalja s iskustvom građanskog rata. Bilo da je riječ o SAD-u, Rusiji, Španjolskoj ili zemljama bivše Jugoslavije, primjena ovog načela je neumoljiva. U Sloveniji, gdje je ideja narodne pomirbe dobila zalet u liberalno-disidentskim krugovima osamdesetih, partizanske borce odnedavno se „Spomenikom žrtvama svih ratova“ komemorira zajedno s fašističkim kolaboracionistima protiv kojih su se borili, po ključu „nije bitno jesmo li komunisti ili nacionalisti, sve dok je nacija na prvom mjestu“.
25. prosinca 2018.1968.: kulturna evolucija ili revolucija?
Radikalni sociopolitički zahtjevi tzv. generacije ‘68. na kapitalističkom su Zapadu vrlo brzo ustupili mjesto ideološkoj kooptaciji i stvaranju dominantnog mitološkog narativa koji zanemaruje, distorzira ili čak negira varijabilni globalni karakter šezdesetosmaških pokreta, primjerice studentskog pokreta u tadašnjoj Jugoslaviji. Uz pomoć relativno opširne literature autorica teksta nastoji u kratkim crtama skicirati kontrast između sistemskih i antisistemskih strujanja koja su u to vrijeme prožimala društvena zbivanja.
12. travnja 2018.Totalitarizam. Povijest i aporije koncepta
Prvi puta objavljena prije dvadeset godina, Traversova historizacija i kritika pojma totalitarizma nije izgubila na svojoj aktualnosti. Pokušavajući ukazati na polimorfni, elastični i uglavnom ambivalentni karakter koncepta, autor razlikuje devet osnovnih etapa u razvoju rasprave o totalitarizmu, precizno ocrtavajući stoljeće dugu genezu kontradikcija u kontekstu njegove recepcije i javne upotrebe. Objavljujemo integralni prijevod teksta Enza Traversa, čiji su dijelovi pročitani u emisiji Ogledi i rasprave na Trećem programu Hrvatskog radija.
31. prosinca 2018.Lekcije jugoslavenskih samoupravnih praksi
Jačanje tržišne ekonomije u Jugoslaviji 60-ih produbljuje razlike između proizvođača i onih koji organiziraju proizvodnju, sve jasnije ukazujući na kontradikcije samoupravnog modela te upitne dosege radničke participacije i političke emancipacije. O povijesti Jugoslavije kao projekta državnog kapitalizma, problemima kolektivizacijskih i industrijalizacijskih modela razvoja zemlje, potrebi razlikovanja dviju vrsta radničkog samoupravljanja (odozdo i odozgo) te dezintegracijskom učinku svjetskog tržišta na realno postojeće samoupravne prakse razgovarale smo s historičarom Vladimirom Unkovskim-Koricom.
23. ožujka 2016.Kazna i zločin: snage kolaboracije u Srbiji
Pogledajte snimku predstavljanja knjige "Kazna i zločin: snage kolaboracije u Srbiji. Odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945)" Milana Radanovića, održanog 12. veljače u knjižnici Bogdana Ogrizovića. Pored autora, na promociji su, referirajući se na sadržaj knjige i teme historiografije, revizionizma, odmazde i amnestije, govorili urednik knjige Krunoslav Stojaković te povjesničari Dragan Markovina i Hrvoje Klasić. "Radanovićeva knjiga predstavlja primjer argumentirane polemike sa revizionističkom historiografijom u Srbiji jer otvoreno ukazuje na ignoriranja historijskih činjenica, plasiranja poluinformacija i dezinformacija, mistificiranja historijskog konteksta i donošenja neznanstvenih zaključaka od strane revizionističkih povjesničara koji obrađuju razdoblje Drugog svjetskog rata."
9. travnja 2016.Viktimizacija zločinaca u kontekstu historijske relativizacije
Autor teksta osvrnuo se na nedavnu raspravu u HRT-ovoj emisiji, u kojoj jedna od sugovornica inzistira na relativiziranom tumačenju povijesti, lišenom političko-ekonomskih implikacija po suvremenu društvenu zbilju. Prema njenom shvaćanju, termin ideologije ne obuhvaća nikakvu aktualnu/relevantnu političku dimenziju te ga, u duhu ahistorijske post-konfliktne teorije razvitka društva, odbacuje kao relikt vremena koje je danas već jamačno prevladano. Što stoji iza koncepta o post-ideološkom društvu?
9. srpnja 2019.Tragovima devedeset devete: između imperijalizma i nacionalizma
Nedavno je navršeno 20 godina od završetka rata na Kosovu, posljednjeg poglavlja tragičnih devedesetih. Dugogodišnji napori srpskih i jugoslavenskih političkih elita da Albancima oduzmu pravo na samoopredjeljenje stvorili su napete međuetničke odnose koji se otada nisu bitno poboljšavali, a samim ratom i imperijalističkom agresijom na Srbiju već dugi niz godina uspješno manipuliraju vladajuće nacionalističke garniture. Naši sugovornici_ce razmatraju kako bi se progresivne snage trebale suprotstaviti dominantnim narativima i zauzeti stav naspram dobro poznatih neprijatelja ljevice na ovim prostorima: imperijalizma i nacionalizma.
28. prosinca 2017.Padaj (jezična) silo i nepravdo! Produktivni paradoks Deklaracije o zajedničkom jeziku
Fetiš znanstvene kompetentnosti, koji imaginarni sukob „znanosti“ i „politike“ izmješta izvan realnih socioekonomskih odnosa i historijskog procesa ideološke naturalizacije različitih (pa i jezičnih) praksi, svaki poziv na akciju lišava antisistemskog zahtjeva. Osvrt na ahistorijsko i depolitizirajuće polazište Deklaracije o zajedničkom jeziku, koju je grupa lingvista/kinja i intelektualaca/kinja s prostora bivše Jugoslavije okupljena na projektu „Jezici i nacionalizmi“ javnosti ponudila na potpisivanje početkom ove godine, piše Boris Buden.
21. prosinca 2015.Preispitivanje „egalitarnog sindroma“ Josipa Županova
Rad ukazuje na slabosti empirijskih uporišta i teorijskih postupaka na kojima se temelji utjecajna teza Josipa Županova o egalitarnom sindromu kao prepreci razvoju. Kontekstualizacija njegova djelovanja u kasne šezdesete godine propituje njegov kritički karakter, pokazujući kako su Županovljeve teze o homo oeconomicusu predstavljale dio protržišno orijentirane liberalne reformske struje. Konačno, Županovljeva teza o modernizaciji u Jugoslaviji kao “devijantnoj” naspram pretpostavke da sva društva konvergiraju prema kapitalističkom modelu razvoja, osporava se uvođenjem pristupa višestrukih moderniteta, prema kojem modernizacija nije linearna putanja prema hegemonijskom modelu, nego otvoren proces koji nužno poprima povijesno specifične oblike.
15. listopada 2016.Uloga sećanja i zaborava u postsocijalizmu
Zagovornici uobičajenog narativa o kulturi sjećanja naglašavaju potrebu za suočavanjem s traumatičnom historijskom prošlošću. Nakon sloma socijalizma i restauracije kapitalizma kasnih 1980-ih nisu privatizirane isključivo tvornice, nego i samo pravo na sjećanje. Proizvodnjom nove, revizionističke kolektivne memorije nastao je ideološki paravan koji stoji ispred procesa primitivne akumulacije kapitala i sustavnog uništavanja radničkih prava. Postali smo, naime, svjedocima redefiniranja društvenih odnosa koje počiva na relegitimaciji nejednakosti, do koje zasigurno ne bi došlo bez svojevrsnog kolektivnog – zaborava.
31. prosinca 2018.Društveni razvoj ekonomskih ideja
Ekonomija se u javnom i akademskom diskursu (samo)prezentira kao objektivna znanstvena disciplina koja, zahvaljujući svojoj neutralnosti i apstraktnosti, predstavlja neophodni alat za donošenje političkih odluka. Toni Prug svoje je izlaganje temeljio na tezi kako razvoj ekonomske misli ukazuje na njenu uvjetovanost društvenim i političkim kontekstom – ortodoksna, odnosno neoklasična ekonomija, kao srednja struja suvremene ekonomske misli, utemeljena je na aksiomima koji ne podliježu znanstvenoj verifikaciji, a njezina samoproglašena „nepolitičnost“ sredstvo je za legitimaciju kapitalističkog načina proizvodnje, akumulacije i distribucije viška vrijednosti. Predavač je stavio posebni naglasak na ahistorijski i nekritički prikaz prevladavajućih ekonomskih ideja u udžbenicima ekonomije, te ulogu institucija u podržavanju razvoja ekonomske misli. Pogledajte snimku i pročitajte pregled predavanja održanog na Ekonomskom fakultetu u sklopu kolegija „Politička ekonomija rasta“.
24. kolovoza 2018.Dok je kapitalizma, bit će i fašizma
Historijska povezanost fašizama i krize kapitalističkog načina proizvodnje, te antifašističkog pokreta i međunarodne borbe radništva, rijetko se spominje u raspravama o jačanju suvremenih ekstremno desnih političkih opcija. Donosimo tekst Andreje Gregorine o komunističkom nasljeđu antifašističke borbe kroz teorijski i praktični rad revolucionarke i marksističke feministkinje Clare Zetkin, autorice prve plauzibilne analize o borbi protiv fašizma koju je Kominterna u formi rezolucije usvojila 1923. godine. U narednom tekstu, autorica će se osvrnuti na političko djelovanje Giuseppine Martinuzzi, istarske revolucionarke i članice talijanske socijalističke i komunističke partije, s naglaskom na razdoblje jačanja talijanskog fašističkog pokreta.
25. studenoga 2018.Statut i zapisnici I. i II. skupštine ŽKG-a iz Trsta
Na današnji je dan 1925. godine u Labinu u 81 godini života umrla Giuseppina Martinuzzi, istarska revolucionarka, socijalistkinja i marksistkinja koja je život posvetila teorijsko-pedagoškom radu s djecom radnica i radnika, seljanki i seljaka te revolucionarnom omladinom. Članicom Komunističke partije Italije postaje odmah po njenom osnivanju u rujnu 1921., a ubrzo preuzima i vođenje Ženske komunističke grupe iz Trsta u vrijeme snažnih revolucionarnih radničkih gibanja, ali i jačanja talijanskog fašističkog pokreta. Pročitajte prijevod Statuta te zapisnikâ Prve i Druge skupštine Ženske komunističke grupe iz Trsta (1921-1922), a više o političkom djelovanju i ostavštini Giuseppine Martinuzzi doznajte u tekstu kojeg smo nedavno objavili.
31. prosinca 2018.Borba se nastavlja
Prije stotinu godina (15. siječnja 1919.), nakon radničkog ustanka u Berlinu, protofašistički Dobrovoljački odredi (tzv. Freikorps), uz potporu socijaldemokratske vlade na čelu s Friedrichom Ebertom, pogubile su Rosu Luxemburg i Karla Liebknechta, osnivače revolucionarne Spartakističke lige i Komunističke partije Njemačke. Pročitajte prijevod dvaju pisama koja je Rosa Luxemburg uputila dugogodišnjoj suborkinji Clari Zetkin nakon izlaska iz zatvora u studenom 1918. i za vrijeme trajanja Spartakističkog ustanka u siječnju 1919., problematizirajući pitanje agitacije među ženama u sklopu novoosnovanog časopisa Rote Fahne (Crvena zastava), glasila Spartakističke lige i Komunističke partije Njemačke te razmjenjujući s njom razmišljanja o političkim prilikama u novoosnovanoj Komunističkoj partiji Njemačke.
12. lipnja 2016.Iste klase profitiraju od liberalizma i od fašizma
Diskurs antitotalitarizama pretvorio je 20. stoljeće u „noć u kojoj su sve krave crne“, a njegove političke aktere u zlikovce podjednakih kalibara. U postsocijalističkim zemljama, to je diskreditiralo socijalizam kao političku i ekonomsku alternativu. Danas, kada ponovo svjedočimo formiranju bloka liberala i nacionalista, analitički se vraćamo u prošlost i ponovo osvjetljavamo uvjete u kojima je nastao fašizam, s naglaskom na strategije gušenja radničkog pokreta. Donosimo proširenu verziju intervjua s Lukom Matićem iz Antifašističkog VJESNIKA.
28. lipnja 2016.Fašizam u službi zaštite kapitalizma od demokracije
U prilogu o fašizmu prve epizode edukativno-mozaične emisije „Promjena okvira“ razgovarali smo s Nikolom Vukobratovićem, urednikom hrvatskog izdanja Le Monde diplomatiquea. Pročitajte proširenu, prilagođenu verziju intervjua u kojoj se dotičemo pitanja društvenih implikacija preuske, odnosno preširoke definicije fašizma, političko-ekonomske funkcije povijesnih fašizama i njihovih ideoloških nasljednika te, kao jedinu uistinu djelotvornu metodu borbe protiv njihove revitalizacije, uočavamo potrebu za masovnom demokratskom mobilizacijom odozdo.
24. travnja 2020.O nastanku ekonomije kao nauke
Propitujući koncept linearnog razvoja heterogenih diskursa u homogenu disciplinu, autorica ukazuje na transformaciju znanja koje je bilo tek popratna refleksija trgovaca o djelatnosti razmjene u njezinu specifičnu, instrumentalnu analizu, i predstavlja dva heterogena ekonomska diskursa, merkantilizam i tzv. školu fiziokrata, koji prethode klasičnoj političkoj ekonomiji, i na historijski specifične načine adresiraju pitanja razmjene odnosno ekonomskog rasta.
31. prosinca 2019.Foucault i revizija liberalizma
U predavanjima iz kasnih 1970-ih, Foucault kroz prizmu analize guvernmentaliteta poduzima analizu (neo)liberalizma, tumačeći ga kao tehnologiju upravljanja, a ne ideologiju vladajuće klase. Kao ključno obilježje neoliberalizma naglašava odbacivanje laissez-faire principa, odnosno konstrukciju i institucionalno održavanje tržišnog natjecanja od strane aktivne intervencionističke države. Dok prvi val recepcije afirmativno pristupa Foucaultovim analizama kao nadopuni marksističkog promišljanja liberalizma, drugi val neopravdano implicira Foucaultovu podršku neoliberalnom projektu u maniri trećeputaške socijaldemokracije, ali i historijski kontekstualizira njegove teze, koje, unatoč netematiziranju demokracije i samoupravljanja te individualističkim ograničenjima, mogu poslužiti kao polazište suvremenoj ljevici u problematiziranju ključnih pitanja društvene transformacije.
25. listopada 2020.Društvena temporalnost estetskih formi
O simboličkim, ideološkim i klasnim dimenzijama arhitekture odnosno razlikama između suvremenih tendencija gradnje i dizajna te brutalističkih građevina iz ere socijalne države, kao i produkcijskim te konzumacijskim modelima popularne kulture i drugih kulturno-umjetničkih praksi razgovarali smo s teoretičarem i urednikom kulturne rubrike britanskog časopisa Tribune Owenom Hatherleyjem.
30. lipnja 2019.O povijesnoj genezi autorskih prava
Naturalizacija legalističkog pristupa pitanju autorstva, koja u javnom diskursu i danas hrani mit o umjetniku kao geniju, počiva na marginalizaciji historijata konceptualnih prijepora i društveno-političkih borbi koje su još u 18. stoljeću oblikovale i iznjedrile institut autora i autorskih prava.
